Friday, December 23, 2022

नंदा प्रधान

शनिवारी दुपारी ऑफिस सुटले. फोर्टमधून हिंडत निघालो. एका घड्याळाच्या दुकानाची दर्शनी खिडकीपुढे उभा राहून काचेमागे मांडलेली घड्याळे मी पाहत होतो. इंग्रजीत ह्याला 'विंडो शॉपिंग' म्हणतात. मोठमोठ्या दुकानांतून अतिशय आकर्षक रितीने विक्रीच्या वस्तू मांडून ठेवलेल्या असतात. बहुधा किंमतीच्या चिठ्या उलटून ठेवतात. तिथली अत्यंत आवडलेली वस्तू सगळ्यांत महाग असते! मागे एकदा एका दुकानाच्या काचेआड ठेवलेला टाय मी पाहिला होता. मला फार आवडला होता. कदाचित तो तितका सुंदर नसेलही, कारण तो त्या काचेआड बरेच दिवस होता. एके दिवशी मी हिय्या करून त्या दुकानात शिरलो आणि त्या टायची किंमत ऎकून बाहेर पडलो. टायची किंमत तिस रुपये असू शकते हे ऎकून माझा कंठ दाटला होता! आता ती घड्याळे पाहताना देखील माझ्या मनगटाला कुठले शोभेल याचा विचार करीत होतो. उगीचच! वास्तविक मनगटाला शोभण्याऎवजी खिशाला पेलण्याचा मुद्दा महत्वाचा होता. तरीसुद्धा मनातल्या मनात मी माझ्या मनगटावर त्या काचेतली सगळी घड्याळे चढवून पाहिली. तसे मी सूटही चढवले आहेत; फर्निचरच्या दुकानातल्या त्या त-हेत-हेच्या फर्निचरवर बसलो आहे; मनातल्या मनात तिथल्या गुबगुबीत पलंगावर झोपलोही आहे. एक दोनशे रुपयांचा रेडिओ घ्यायला पंचवार्षिक योजना आखावी लागते आम्हाला! डोंबिवली ते बोरीबंदर प्रवास फक्त एकदा फर्स्टक्लासमधून करायची इच्छा अजून काही पुरी करता आली नाही मला!


मी काचेतुन तसाच घड्याळे पाहत उभा होतो. नाही म्हटले तरी मनात खिन्न होत होतो. तेवढ्याच माझ्या खांद्यावर कोणाचा तरी हात पडला, आणि आवाज आला, "हलो!"


मी एकदम चमकून मागे पाहिले. "नंदा! हो, नंदा....नंदाच तू---" 

"विसरला नाहीस!" 

नंदाला एकदा ओझरते पाहणारा माणूसदेखील विसरणार नाही. इथे मी तर चार वर्षे कॉलेजमध्ये बरोबर काढली होती. मीच काय, पण आमच्या कॉलेजमध्ये त्या काळात शिकत किंवा शिकवीत असलेले कोणीच विसरू शकणार नाही. पण आज जवळजवळ वीस वर्षांनी भेटलो आम्ही. मुली तर त्याच्यावर खूष होत्याच, पण कॉलेजमधली यच्चयावत मुलेही खूष! नंदा प्रधान हे नाव आम्ही गॅरी कूपर,फ्रेडरिक मार्च, डिक पॉवेल, रोमन नव्हॅरो यांच्या नामावळीत घेत होतो. दिवाळीच्या आणि नाताळाच्या सुटीतदेखील होस्टेलमधल्या आपल्या खोलीत राहणारा नंदा प्रधान! कॉलेजच्या इंग्लिश नाटकांतून पारशी आणि खिश्र्चन मुलामुलींच्या गटांतून काम करणारा नंदा! 

मी बी०ए० ला होतो, त्या वर्षी नंदाने हॅम्लेटचे काम केले होते.त्यांनतर मी ब्रिटिश रंगभूमीवरचे हॅम्लेटदेखील सिनेमात पाहिले, पण डोक्यात नंदाचा हॅम्लेट पक्का बसला आहे. इतका गोड हॅम्लेट! फ्रेनी सकलातवाला ओफीलिया होती. नंदा फ्रेनीशी लग्न करणार, अशी त्या वेळी अफवादेखील होती. पण नंदाच्या बाबतीत दर दोन महिन्यांनी अशा अफवा उठत. मला वाटते, कॉलेजातल्या सगळ्यांत सुंदर मुलीशी नंदाचे लग्न व्हावे अशी संर्वाचीच मनोमन इच्छा असावी. ह्या बाबतीत कॉलेजमधल्या इतर इच्छुकांनी नंदाला अत्यंत खिलाडूपणाने वॉक ओव्हर दिला होता! जवळजवळ पावणेसहा फूट उंच, सडपातळ, निळ्या डोंळ्याचा, लहानशा पातळ ओठांचा, कुरळ्या केसांचा नंदा हा प्रथमदर्शनी हिंदू मुलगा वाटतच नसे. त्यातून तो नेहमी असायचादेखील इंग्लिश बोलणा-या कॉस्मॉपॉलिटन गटात! 

वास्तविक त्याची आणी माझी कॉलेजमधली मैत्री कशी जुळली हे देखील मला ह्या क्षणापर्यंत कोडे आहे. इंग्लिश ऑनर्सच्या तासाला आम्ही साताआठच मुले-मुली होतो. त्यांत संपूर्ण देशी असा मी आणि इंदू वेलणकर नावाची मुलगी होती. अर्धमागधीला जायची ही मुलगी इंग्रजीच्या वर्गात केवळ फॉर्म भरण्यात गफलत झाल्यामुळे बसत असावी, अशी माझी समजूत होती! नऊवारी साडी, अंबाडा, हातात पुरुषांनी बांधावे एवढे लठ्ठ घड्याळ, हातावर भाराभर पुस्तकांचा ढिगारा आणि मंगळागौरीचे जाग्रण करुन आल्यासारखी दिसणारी ही वेंधळी मुलगी जेव्हा इंग्लिशच्या परिक्षेत विश्र्वविद्यालयातली सगळी बक्षीसे घेऊन गेली, त्या वेळी आम्ही भान हरपून तिच्या घरी तिचे अभिनंदन करायला गेलो होतो! वास्तवीक एखाद्या मुलीच्या घरी जाऊन अभिनंदन करण्याचे मला धैर्य नव्हते; पण नंदा माझ्या खोलीवर आला होता. त्या वेळी मी भिकारदास मारूतीजवळ एका चाळीत खोली घेऊन राहत होतो. त्या काळच्या पुण्यात चार रुपये भाड्यात ज्या सुखसोयींसह खोली मिळे, त्या खोलीत मी आणि अरगडे नावाचा माझा एक पार्टनर राहत होतो. तो रात्रंदिवस फ्लूट वाजवायचा. मग त्याचे आणि मालकाचे भांडण होई. माझ्या त्या खोलीवर नंदा आला की, मला ओशाळल्यासारखे होई. तारेवर माझा घरी धुतलेला लेंगा आणि फाटका बनियन, शर्ट वगैरे वाळत पडलेला असे. अरगड्याने एक जुने चहाचे खोके मिळवून त्याच्यावर बैठक केली होती. त्याच्यावर बसून तो फ्लूटचा रियाज करीत असे. चांगली वाजवायचा,पण पुढे त्याला फ्लूरसी झाली. 

"आपल्याला जायंच आहे." नंदा म्हणाला. 

"कुठे?" 

"इंदू वेलणकरकडे. चल." 

त्याची अशी चमत्कारिक तुटक बोलण्याची पद्धत होती. आवाजदेखील असा खजीतला, पण कठोर नाही, असा काहीतरी होता. त्याला ज्याप्रमाणे काहीही शोभून दिसे तसा तो आवाजही शोभे. नंदा एकदा माझ्याबरोबर एका गाण्याला लेंगा आणि नेहरू शर्ट घालून आला होता. त्या वेशातही तो असा उमदा दिसला की,बुंवानी काही कारण नसताना गाता गाता त्याला नमस्कार केला होता. त्या दिवशी तो खोलीवर आला तेव्हा मी अक्षरश: भांबावलो होतो. काही माणसे जन्मतःच असे काहीतरी तेज घेऊन येतात की, त्यांच्यापुढे मी मी म्हणणारे उगीचच हतबल होतात.काही स्रियांचे सौंदर्य असेच आपल्याला नामोहरम करून टाकते. त्यांच्यापुढे आपण एखाद्या फाटक्या चिरगुटासारखे आहोत असे वाटायला लागते. नंदामध्ये ही जादू होती. मला आठवतेय, आमचे प्रिन्सिपॉल साहेबदेखील जिमखाना कमिटीच्या सभेत नंदाची सूचना कमालीच्या गंभीरपणाने ऎकत असत. तिथेदेखील नंदा असा तोटकीच वाक्ये बोलायचा; पण इंग्लिशमध्ये! तीनचार शब्दांहून अधिक मोठे वाक्य नसायचे.त्या दिवशीसुद्धा "आपल्याला जायचंय" हे एवढेच म्हणाला होता. मी "कुठे?"म्हटल्यावर "इंदू वेलणकर" म्हणाला.

"इंदू वेलणकर?" 

"अभिनंदन करायला." 

"तिच्या घरी? अरे. तिचा म्हातारा भयंकर चमत्कारिक आहे म्हणे!" 

"असू दे! मीसुद्धा आहे. चल." 

"बरं, तू जरा गॅलरीत उभा राहा. मी कपडे बदलतो." आमच्या महालातल्या अडचणी अनेक होत्या. 

"मग मी बाहेर कशाला?" 

मी शक्य तितके त्या आठ-बाय-सहाच्या खुराड्यात कोप-यात तोंड घालून माझी एकुलती एक विजार चढवली. शर्ट कोंबला आणि आम्ही निघालो. इंदू वेलणकरचा राहता वाडा तिच्या इंग्लिशखेरीज इतर सर्व गोष्टींना साजेसा होता. बोळाच्या तोंडाशी"कल्हईवाले पेंडसे आत राहतात" असा एक तर्जनी दाखवणारा हात काढलेला बोर्ड होता. खाली कुठल्या तरी पुणेरी बोळ संप्रदायात वाढलेल्या इब्लिस कार्ट्याने खडूने "पण कल्हई रस्त्यात बसून काढतात" असे लिहीले होते. काही काही माणसे कुठे राहतात ते उगीचच आपल्याला ठाऊक असते. इंदू वेलणकर हा त्यांतलाच नमुना. एकदा कोणीतरी मला कल्हईवाल्या पेंडशांच्या बोळात राहते हे सांगितले होते. त्या बोळातून मी आणि नंदा जाताना ओसरीवर आणि पाय-यांवर बसलेल्या बायका आणि पोरे नंदाकडे माना वळवून वळवून पाहत होती. इतक्या देखण्या पुरूषाचे पाय त्या बोळाला यापुर्वी कधी लागले नसतील! जनस्थानातून प्रभू रामचंद्राला जाताना दंडकारण्यातल्या त्या शबर स्रियांनी ह्याच द्र्ष्टीने पाहिले असेल. बोळ संपता संपता 'ज०गो० वेलणकर, रि०ए० इन्स्पेक्टर' अशी पाटी दिसली.आम्ही आत गेलो. दाराबाहेर एक दोरी लोंबकळत होती. तिच्या खाली "ही ओढा" अशी सूचना होती. त्याप्रमाणे 'ती' ओढली. मग आत कुठेतरी काहीतरी खणखणले आणि कडी उघडली. एका अत्यंत खत्रूड चेह-याच्या पेन्शनराने कपाळावर चष्मा ठेवून आठ्या वाढवीत विचारले, "काय हवॅंय?" 

"इंदूताई वेलणकर इथंच राहतात ना?" मी चटकन 'इंदू' ला 'ताई' जोडून आमचे शुद्ध हेतू जाहीर केले. 

"राहतात. आपण?" हाही थेरडा नंदासारखा तुटक बोलत होता. 

"आम्ही त्यांचे वर्गबंधू आहोत." तेवढ्याच स्वतः इंदूच डोकावली. नंदाला पाहून ती कमालीची थक्क झाली होती आणि तिला पाहून मी थक्क झालो होतो. कॉलेजात काकूसारखी नऊवारी लुगडे नेसून भलामोठा अंबाडा घालणारी इंदू घरात पाचवारी पातळ नेसली होती. तिची वेणी गुडघ्यापर्यंत आली होती. केसांत फूल होते. 

"या या--- तात्या, हेही माझ्याबरोबर ओनर्सला होते." 

"मग मिळाले का?" "हो, आम्ही दोघांनाही मिळाले." मी चटकन सांगून टाकले, नाहीतर म्हातारा "बाहेर व्हा" म्हणायचा. 

"बसा-- बसाना आपण." इंदू नंदाकडे पाहत मला सांगत होती. इतकी बावचळली होती, घाबरली होती, आणि त्यामुळेच की काय कोण जाणे, क्षणाक्षणाला अधिकच सूंदर दिसत होती. नंदा मात्र शांतपणे बसला. 

"हार्टिएस्ट कॉंग्रॅच्युलेशन!" 

नंदा ह्या माणसाला देवाने काय काय दिले होते! त्या बुद्रक म्हाता-याच्या दिवाणखाण्यात एका व्हिक्टोरिअन काळातल्या खुर्चीवर नंदा अशा ऎटीत बसून हे बोलला की, मला वाटले, तो थेरडा तिथे नसता तर तेवढ्या बोलण्याने इंदू त्याच्या गळ्याला मिठी मारून आनंदाने रडली असती. 

"थॅं...क्य़ू..." सुकलेल्या थरथरत्या ओठांनी ती म्हणाली. 

"आज रात्री जेवायला याल का?" नंदा विचारीत होता. 

"कोण मी?" इंदूचा आवाज इतका मऊ होता की, मला उगीचच गालावर पीस फिरवल्यासारखे वाटले. 

"मी डिनर ऍरेंज केलंय." 

"डिनर?" म्हातारा तेल न घातलेल्या झोपाळ्याच्या कड्या किरकिरतात तसा किरकिरला. 

"यस सर! टू सेलेब्रेट युअर डॉटर्स सक्सेस." 

"कुठं डिनर केलंय ऍरेंज?" 

"मोरेटोरमध्ये!" 

"हॉटेलात कां? घर नाही का तुम्हाला?" स्वतःच्या डोक्यावरचे एरंडाचे पान जोरात थापीत म्हातारा रेकला. 

"नाही!" 

नंदाचे ते 'नाही' माझे काळीज चिरत गेले. नंदाला घर नाही ही गोष्ट कॉलेजात फार फार थोड्या लोकांना ठाऊक होती. इंदूच्या चेह-याकडे मला पाहवेना. रात्री मी आणि नंदा मोरेटोरमध्ये जेवायला गेलो होतो. नंदा दारातच माझी वाट पाहत उभा होता. मोरेटोरला माझी चरणकमळे अधूनमधून नंदाच्या आग्रहाने लागायची. मला संकोच वाटे. एका दरिद्री मराठी दैनिकात तारांची भाषांतरे करण्याची उपसंपादकी, अधूनमधून हिटलर-चर्चिल वगैरे मंडळींना, संपादकांना अगदीच आळस आला तर, चार समजुतीच्या गोष्टी सांगणारे अग्रलेख लिहीणे, ह्या कार्याबद्दल मिळणा-या अखंड तीस रुपयांत मला त्याला 'लकी'त नेण्याची देखील ऎपत नसे. पण नंदा "आज आठ वाजता मोरेटोरमध्ये" असा लष्करी हूकूम दिल्यासारखा आमंत्रण देई आणि मी हिन्पोटाइज्ड माणसासारखा तिथे जात असे....

(अपूर्ण)
नंदा प्रधान - व्यक्ती आणि वल्ली 
पु.ल. देशपांडे 

हा लेख संपूर्ण वाचण्यासाठी खालील लिंकवर क्लीक करून पुस्तक घरपोच मागवू शकता.

39 प्रतिक्रिया:

Sonal said...

Got a chance to read Pu.la.'s Nanda Pradhan. I tried many time to get this book but somehow I missed reading Nanda Pradhan. Link to this post I got from www.mazeshabd.com. Thanks a lot for making it available online.

Unknown said...

Great job done Deepak,
Keep it up...!

smi~ said...

amazing! aayushya khup kahi shikaun jate..
thanks deepak!

Unknown said...

got ur blog link on mazeshabd.com...

gr888 work!!!
keep it up!!

Abc said...

hey deepak... khup chhan vatla blog khup chhan pratna ahe... keep on goin...

Unknown said...

Sundar Khup chhan

Anonymous said...

Chhan

Unknown said...

khupach chaan dipak ....hi katha mi khup purvi vachali hoti tyanantar aaj vaachali .....thnx alot

Unknown said...

What should i say???!!!!
P.L.'s peculiar ways of expressing feelings which leave all of us feel in the same way he feels!!! He makes us laugh,he makes us cry he makes us think,makes us feel high...& thus he makes us learn....i.e. his peculiar way of teaching... sending message to everyone...sometimes makes me just speechless..Nanda Pradhan is one of those peculiar ways..
& I again really want to thank you deepak for making it possible to have a wonderful opportunity to learn here...

Unknown said...

Deepak,
Thank you........... kay lihu ajun!
keep it up.

Nilesh said...

Aayushyachya shevati jar kuni vicharale...Aaushyat kay rahile ase tumhala vatate..tar me mhanen...Ekadatari Pu. La. che darshan vhayala have hote...tyanchya paayavar natmastak zalo asato.......

really gr8 man.....

and Dipak...really very good work u r doing...

keep it up....

Amit Date said...

this charactor is my best .i like it

Sanjay Wankhede said...

awesome deepak ... thanks for making this online ...

prashant phalle said...

केवळ निशब्द...
धन्यवाद दिपक!

Anonymous said...

Thanx a lot Deepak for making it possible to read this amazing story. Javal javal 20-22 varshanni vachli pan khup cchan vatla.
Hasavta hasavta dole ole karne he pu la kiti cchan sadhya karat hote, nahi?
Thanx 1s again.

Ravindra M. said...

वेदना ही सुखाहून सुंदर, जीवापाड जपलेली, कोणत्याही मर्यादेच्या बाहूपाशातून अलगद निसटलेली

saurabh V said...

साक्षात पु.ल. तुला प्रसन्न आहेत म्हणच तर? [:)]

भाग्यवान आहेस!

चालु ठेव हे लिखाण!
पु.लं.ची आठवण आली लि इथे येत जाउ!

Mindblogger said...

Thanks...kaahi maansa ugich manaat ghar karun jaatat...
vaastavik maajhi aani NANDA chi olakh tashi fakta VYAKTI AANI VALLI maarfakach..pan haa maanus nehmi aaju baajulaa asto asa nehmi vaat ta...

Aso...but this is fantastic...thanks for making this available at a click of button...

But shevti maansachach mann...ekhaadi ichcha purna zaali kee lagech dusri jaagrut hote...aata yaachich AUDIO CLIP milte kaa baghtoy...

Nyways thanks for tht buddy

Vishal said...

mitra todalas....
kay mast katha ahe yarr
zakas
many many thanks

Manish said...

hi mitra,
shatashah dhanyawad. khoopshi pulanbaddal kalala, nanda pradhan aprateem aahe. he sagala online uplabdha karun dilya baddal part ekda shatashah dhanyawad.
-manish-

Anonymous said...

hey man.... thanks a lot... my book is back home an i missed it alot here in us....there was a time when i read these books once a day....i am sure pu la up there is happy with u... :)
-Aparna Bharadwaj

Anonymous said...

Keval apratim!
Dusare shabdach nahit!

Anonymous said...

This is again wonderful...thanks Deepak for bringing all my fav characters from Vyakti aani valli back to me....... This book really inspire us to become good human being in life... Pu.lanchya aatmyala shaanti bheto

Anonymous said...

simply best pula.kuthlyahi siksan na getlya ne marathi siklo aani jevha pula cha sahitya midala anihya navvi napass cha jivnat ferbadal zala shat shat prnam pula tula

Pradeep said...

Thank you so much Deepak for this endeavour. Its always delight to read Pu.La.

Anonymous said...

Dhanywaad deepak.

Umesh said...

कुठल्या शब्दत वर्णन करावे तेच कळत नाही तुझे मीत्रा॥॥॥॥॥॥ अनेकानएक धन्यावाद ॥॥

AbhishekB said...

indu ne nanda la je patra lihile hote te pu la ni lihyala pahije hote...

Ashwini said...

Thanks in tonns....khup khup ani khup divsani I think 12vi nantar pachlele Pu.La. Dont mind I have saved Nanda Pradhan's post ...Thanks onece again

Unknown said...

mala aasach ek nanda pradhan betala hota.. kharach aagadi khara....

Unknown said...

mala aasach ek nanda pradhan betala hota.. kharach aagadi khara....

Vicks said...

Mastach!

Thanks Deepak and shatashah pranaam Pu La...!!!

Anonymous said...

Thank u....and .....Very nice job Deepak....

Anonymous said...

मला या कथेचा अर्थच कळला नाही केणी सांगेल का ?

Unknown said...

वा मित्रा
अगदी मनापासून खूप खूप धन्यवाद

Unknown said...

अप्रतिम.. मस्तच.. आपले शतः शहा आभार..

Anonymous said...

than::)

Omkar Chandorkar said...

Read this again almost after 15 years! Can't thank you enough :)

Anonymous said...

खुप छान. खूप दिवसांनंतर अशी मनाला घर करून जाणारी ही गोष्ट ऐकली. मन जणू या वाचलेल्या आठवणीत अजूनही रमलेल आहे.