हरितात्या

......."पुराव्यानं शाबीत करून देईन. आत्ता चल माझ्याबरोबर मावळात कृष्णा घोडीच्या टापा उमटलेल्या दाखवून देईन..."

आणि खरोखरच हरितात्यांना त्या दिसत होत्या! "अरे, असे आम्ही दरबारात उभे! अशी आली कल्याणच्या सुभेदाराची सून - काय सुंदर म्हणून सांगू- ह्या यमीपेक्षा कमीत कमी सहा पट गोरी! हां, उगीच नाही सांगत- पुरावा आहे ..." आमच्या लहानपणी यमी हे सगळ्यांचे गोरेपणाचे माप होते. आमच्या आळीतले गोखल्यांचे एकमेव कोकणस्थ कुटूंब उजळ होते. बाकी समस्त देशपांडे-कुलकर्णी मंडळी अव्वल वर्णाची. हरितात्यांचा वर्ण तर मलखांबा सारखा होता. आम्ही, यमीपेक्षा सहापट म्हणजे काय गोरी असेल याच्या विचारात पडायचे! हरितात्यांचे काही शब्द निसटून जायचे : ".... आम्ही सगळे चित्रासारखे होऊन पाहतोय - महाराज पाहताहेत-"

"महाराज कोण?" आमच्या शाळूसोबत्यांत बाबू फडणीस म्हणून मुलगा होता. इतका ढ मुलगा पुन्हा पाहिला नाही!"

"महाराज कोण?" हरितात्या कडाडले. "पुर्ष्या, त्याच्या कानफटीत मार!" मग रितसर मी बाबूच्या कानफटीत मारली. बाबू अशा वेळी हनुवटीला खांदा लावून हसायचा. येडंच ते! पण हरितात्या खवळलेले असायचे.

"महाराज कोण?" या प्रश्नाचे उत्तर आम्हाला पाठ होते- "गोब्राह्मणप्रतिपालक क्षत्रियकुलावतंस छत्रपती शिवाजीमहाराज!" आम्ही मुले दरबारातले भालदार चोपदार ओरडल्यासारखे ओरडलो. आम्ही हा गजर चालवलेला असताना हरितात्या आमच्याकडे छत्रपतींच्या ऐटीने पाहायचे!

"शाबास! तर काय सांगत होतो -"
"यमीपेक्षा सहा पट गोरी-" कुणाच्या तरी दातात एवढीच माहिती अडकली होती. त्याने यमीकडे पाहात नाक उडवले.
"नाक काय उडवतोस?" यमीपेक्षा सहा पट गोरी कोण होती?
"कल्याणच्या सुभेदाराची बायको-"
"बायको? गाढवा, बायको कशी येणार? तिथे कल्याणला सुभेदाराचा मुडदा पडलेला 'या अल्ला, या अल्ला' करीत - अंगणातल्या बाकावर अक्षरशः आडवे पडून हरितात्यांनी आक्रोश सुरू केला!
"सुभेदार खल्लास! त्याची बायको तिथेच. आणि इथे महाराजांच्या पुढे आणली ती सून! गोरीपान!"
"यमीपेक्षा सहा पट"
"हो. आम्ही पाहातोय, महाराज पाहताहेत- गरूडासारखे डोळे, गरूडासारखं नाक, डौलदार दाढी, गालांवर कल्ले ..."
"डोक्याला मंदिल, कमरेला भवानी, छातीवर मोत्यांची माळ, कपाळाला गंध..." आम्ही मुलांनी कोरस सुरू केला. महाराजांची गोष्ट आली की हे वर्णन एकदा तरी यायचेच. आम्हाला ते पाठ होते आणि हरितात्यांनी डौलदार दाढी पर्यंत वर्णन आणले की पुढले सगळे आम्ही म्हणत होतो आणि हरितात्या त्या त्या ठिकाणी आपला हात नेत.
"महाराज म्हणाले, बेटा पडदा निकालो. डरनेकी कोई बात नही ..." कल्याणच्या सुभेदाराच्या सुनेची ही कथा आम्ही हरितात्यांकडून लक्ष वेळा ऐकली. पण हा संवाद नेहमी हिंदीत असे. "मग त्या सुनेने पडदा वर उचलला. महाराज म्हणाले, "वाहवा! भवानी मातेने तुला काय अप्रतिम सुंदर बनवलं आहे!" बायकांना सुंदर बनवण्याचं काम भवानी माता करते हे लहानपणी इतके मनावर ठसले होते की, कित्येक वर्षे सुंदर स्त्री पाहिली की तिचा हा मेकअप भवानीमातेने केलाय असे मनापासून वाटे. "आमच्या आईसाहेब सुंदर असत्या तर आम्हीही सुंदर झालो असतो. अरे पुरषोत्तम काय सांगू तुला, त्या सुभेदाराच्या सुनेच्या डोळ्यातून टपटप टपटप टपटप अश्रू गळले. मग महाराजांनी तिला साडीचोळी दिली आणि परत कल्याणला पाठवलं..."

(..अपूर्ण)

हरितात्या
व्यक्ती आणि वल्ली
पु. ल. देशपांडे