चित्रपटातले पु.ल. - सतीश जकातदार

पु. ल. म्हणत असत की, 'मी चित्रपटात ! होतो त्यापेक्षा मी चित्रपटात नव्हतो, हेच अधिक महत्त्वाचे!'

पु. ल. देशपांडे यांनी १९४७ साली 'कुबेर' या चित्रपटातून मराठी चित्रसृष्टीत पहिलं पाऊल ठेवलं. त्यावेळी देशाला नुकतंच स्वातंत्र्य मिळालं होतं. 'प्रभात' काळाचा अस्त झाला होता. युद्धोत्तर मराठी सिनेमाची पायाभरणी करत मराठी सिनेमा आकाराला येत होता. मध्यमवर्गासह कामगारवर्गही मराठी सिनेमाकडे आकर्षित होत होता. व्ही. शांताराम यांच्या 'लोकशाहीर रामजोशी' आणि 'जय मल्हार' सारख्या ग्रामीण-तमाशापटांना लोकाश्रय मिळत होता. राजा परांजपे, दत्ता धर्माधिकारी व अनंत माने हे आस्ते कदम आपला प्रभाव मराठी चित्रपटावर उमटवत होते.

बालगंधर्वांचा काळ ओसरला होता. तरीही त्यांच्या संगीताची मोहिनी रसिकांवर होती. मराठी रंगभूमी कात टाकून नवतेची कास धरली होती. पु. लं. याच काळात रंगभूमीवर कार्यरत होते. 'फर्गसन'मध्ये मराठी घेऊन बी.ए. करत असतांनाच त्यांनी धाडस करून चिंतामणराव कोल्हटकरांच्या 'ललितकला कुंज' या व्यावसायिक नाटक कंपनीत प्रवेश केला. तिथेच राम गणेश गडकरींच्या 'भावबंधन' व 'राजसंन्यास' या नाटकात ते चमकले. गडकरींच्या विनोदाची संथा त्यांना तिथे मिळाली. याच काळात त्यांनी मो. ग. रांगणेकरांच्या या 'नाट्यनिकेतन' या नवोन्मेषशाली नाटक कंपनीत प्रवेश मिळवला. तिथेही त्यांनी 'वहिनी' नाटकातील वल्लभच्या छोट्याशा भूमिकेनं लक्ष वेधून घेतलं.

नाटयनिकेतनच्या रांगणेकरांनी 'कुबेर' चित्रपटाची निर्मिती केली. त्यात पु. लं. नी नायिकेच्या भावाची भूमिका केली. धनाढ्य कुटुंबातील गाण्या-बजावण्यात रमलेल्या लाडावलेल्या तरुणाची ती भूमिका होती. या भूमिकेत त्यांना 'जा जा गं सखी...' हे गाणं म्हणण्याची संधीही मिळाली. या चित्रपटापासून पु. लं. चा चित्रपटप्रवास सुरू झाला. 'कुबेर' पाठोपाठ 'भाग्यरेखा' मध्ये नायिकेच्या भावाची भूमिका त्यांनी केली. इथे मात्र शांता आपटे नायिका होती.

"कुबेर' चे चित्रीकरण 'प्रभात स्टुडिओ'त चालू होतं. या दरम्यानच त्यांना नायकाची भूमिका चालून आली ती पु. रा. भिडे यांच्या 'वंदे मातरम' या चित्रपटात. विशेष म्हणजे पु. लं. च्या पत्नी सुनीता देशपांडेच या चित्रपटाच्या नायिका होत्या. भिडे स्वातंत्र्यसंग्रामात भाग घेतलेले. त्यामुळे स्वातंत्र्य चळवळीच्या पार्श्वभूमीवरचे कथानक घेऊनच चित्रपट आकाराला आला होता. पुढे मराठीविश्वात अजरामर ठरलेल्या पु. ल. गदिमा व सुधीर फडके या त्रिकुटाचा हा पहिला चित्रपट. 'वेद मंत्राहून महान, वंद्य वंदे मातरम्' हे अजरामर गीत याच चित्रपटातील.

'वंदे मातरम' चे दिग्दर्शक होते राम गबाले. गबाले, गदिमा अशा मित्रमंडळीत गप्पाष्टकं चालत आणि त्यातूनच एखाद्या चित्रपटाचं बीज उमलत असे. या मित्रांच्या आग्रहाखातरच पु. लं. नी आपल्या बहुविध पैलूंचे दर्शन चित्रपटातून घडवलं. तो काळ या मित्रमंडळीच्या दृष्टीने मंतरलेला होता. कच्चा आराखडा गप्पांगप्पांतून आकाराला येत असे आणि त्यातूनच पु. लं. च्या प्रतिमेला पंख फुटत असत. त्यातूनच पु. लं. नी चित्रसृष्टीतील लेखक, पटकथाकार, गीतकार, संगीतकार व प्रमुख अभिनेता-दिग्दर्शक आदि शिखरं पादाक्रांत केली. राम गबाले या मित्राखातर त्यांनी सात-आठ चित्रपटांतून आपल्या विविध पैलूंचे दर्शन घडविलं. 'कुबेर', 'भाग्यरेखा' व 'वंदे मातरम' या तीन चित्रपटांसह पु. लं. नी अवघ्या सात वर्षात (१९४७ ते १९५४) २४ चित्रपट केले. त्यातील फक्त पाच चित्रपटात त्यांनी नायिकाची भूमिका केली. या सा-या भूमिका परस्परांपेक्षा भिन्न होत्या.

'वंदे मातरम' मध्ये स्वातंत्र्य चळवळीचा कार्यकर्ता म्हणून ते दिसले तर व्यंकटेश माडगूळकरांच्या कथेवरील 'पुढचं पाऊल (१९५०)' या चित्रपटात किस्न्या ढोलकीवाल्याची भूमिका त्यांनी केली. राजा परांजपे दिग्दर्शित या चित्रपटात किस्न्या पाऊल (१९५०)' या चित्रपटात शहरात पैसे कमवून खेड्यात शेती फुलविण्याचे स्वप्न बाळगणाऱ्या ढोलकीवाल्याची भूमिका पु. लं. नी झोकात सादर केली. गदिमा, सुधीर फडके व पु. लं. या त्रिकुटाला आणखी एक चित्रपट 'जोहार मायबाप जोहार' हा संतपट होता. त्यात भाबड्या संतपणाला साजेशी संत चोखामेळ्याची भूमिका पु. लं. नी अपार समजुतीने केली. 'चष्मा काढला की पु. लं. अगदी संत दिसतो' अशी प्रतिक्रिया गदिमांनी दिली होती. हाच चित्रपट १९७१ मध्ये 'ही वाट पंढरीची' या नावाने पुनर्प्रदर्शित झाला होता.

रशियन नाटककार निकोलाय गोगॉल यांच्या 'द गव्हर्नमेंट इन्स्पेक्टर' या नाटकाचे पु. लं. नी 'अंमलदार' या नावाने स्वैररूपांतर केले होते. एका विलीन झालेल्या संस्थानात लाचलुचपत कशी चालते याचा खरपूस समाचार घेणारी ही कथा. सर्जेराव हा गुंड तरूण या संस्थानात येतो. लोक त्याला सरकारी अंमलदार समजतात आणि त्यातून जी धमाल उडते त्याची गोष्ट! याच नाटकावर आधारित 'अंमलदार' चित्रपटात पु. लं. नी नाटकाप्रमाणेच पु. सर्जेरावची भूमिका केली. सर्जेरावने केलेल्या अखेरच्या भाषणात नकलाकार म्हणून पु. लं. चे सारे गुण या भूमिकेत सामावले होते.

जेम्स थर्बरच्या 'द सिक्रेट लाईफ ऑफ वॉल्टर मिटी' या चित्रपटावरून स्फूरलेला 'गुळाचा गणपती' हा चित्रपट 'सबकुछ पु. ल.' असा होता. त्यात त्यांनी स्वप्नाळू व बावळट ध्यान असणाऱ्या हरकाम्या पोराचं सोंग हुबेहूब उभं केलं होतं. 'गळाचा गणपती हा त्यांचा अजरामर विनोदी चित्रपट विविध छटांच्या सादर केलेल्या त्यांच्या या "सबकुछ पु. ल.' असा होता. त्यात त्यांनी स्वप्नाळू व बावळट ध्यान असणाऱ्या हरकाम्या पोराचं सोंग हुबेहूब उभं 'केलं होतं. 'गुळाचा गणपती' हा त्यांचा अजरामर विनोदी चित्रपट. विविध छटांच्या सादर केलेल्या त्यांच्या या बहुविध भूमिकेत पु. लं. चे अभिनय कसब दिसले पण 'परफॉर्मर पु. लं.' च्या तुलनेत हे प्रमाण अल्पच होतं.

चित्रपटात त्यांना अभिनय क्षमतेपेक्षा त्यांच्या लेखन व सांगितिक क्षमतेला अधिक वाव मिळाला. चित्रपटाचे संगीतकार म्हणून त्यांनी सुमारे दहा चित्रपटांना संगीत दिले. पु. लं. नी चित्रपटासाठी एकूण ८८ गाण्यांना चाली दिल्याची नोंद आहे. त्यातील निम्म्याहून अधिक आज उपलब्ध आहेत. संगीताबाबत सूक्ष्म नजर असणारे व उत्तम पेटीवादक असणारे पु. ल. चित्रपटात येण्याअगोदर सुगम संगीतात मुशाफिरी करत होते. त्यांची अनेक भावगीतं लोकप्रिय होती. बालगंधर्व व मास्टर कृष्णराव यांच्या संगीताचा संस्कार घेऊनच त्यांनी चित्रपटातून आपलं सांगितिक कसब दाखवलं. श्रीधर पार्सेरकरांच्या संगीत दिग्दर्शनाखाली 'जा जा गं सखी, मुकुंदा (कुबेर)' हे गाणं पेटीवर म्हणत त्यांनी चित्रपटासाठी पार्श्वगायन केलं तर 'मोठी माणसं (१९४९)' या चित्रपटाच्या निमित्ताने 'संगीतकार' म्हणून स्वतःची नाममुद्रा उमटविण्यास प्रारंभ केला. 'मानाचं पान', 'देव पावला', 'दूध भात', 'देवबाप्पा' आणि 'गुळाचा गणपती' असे त्यांची संगीतकार म्हणून गाजलेले चित्रपट.

पु. लं. स्वतः उत्तम गायक व उत्कृष्ट पेटीवादक असल्याने चित्रपटातील प्रसंगांना अनुरूप अशा अवीट गोडीच्या चाली ते सहजगत्या लावीत असत. 'नवरा-बायको' चित्रपटातील विष्णूपंत जोगांनी हे गाणं तर त्याकाळी बेफाट लोकप्रिय आहे. ही कुणी छेडिली तार' किंवा 'करू देत श्रृंगार' अशी अवीट गोडीची गाणी पु. लं. नी रसिकांना बहाल केली. त्यांची गाणी खास मराठी ढंगाची होती. काही उडती व सहजपणे ओठांवर रेंगाळणारी होती तर काही रागदारी संगीताचा प्रभाव असलेली होती. डॉ. वसंतराव देशपांडे यांच्या 'दूध भात' मध्ये गायलेला 'तोडी’ तर 'अंमलदार' मधील 'पुरिया' तर 'गुळाचा गणपती' मधील 'ही कुणी छेडिली तार' मधील केदार ही उदाहरणे चटकन आठवतात.

'गुळाचा गणपती' मधील 'इंद्रायणी काठी... देवाची आळंदी' हे तर कृष्णरावांचा प्रभाव लख्खपणे दिसणारं भजन.. पं. भीमसेन जोशींनी तर या भजनाला आपल्या मैफिलीत 'भैरवी' चं स्थान दिलं. पु. लं. नी चित्रपटातील गीतांना .पु. लं. नी कधी स्त्रीगीतं-लोकगीतांचे रंग भरले तर कधी ग्रामीण टच दिला. तर कधीकधी 'इथेच टाका तंबू' सारख्या गीतात" अरबी सुरांची लकेर साधली. मराठी वातावरणातला सच्चा सूर सांभाळणारा आणि पूर्वसुरींच्या संस्काराची लय जपणाऱ्या संगीताची पु. लं. नी चित्रपटातून पेरणी केली. आणि म्हणूनच आजही त्यांची अनेक गाणी तितकीच लोकप्रिय आहेत. संगीताइतकेच पु. लं. नी चित्रपटाच्या पटकथा व संवादलेखनात आपले कसब दाखवलं. सुमारे १७-१८ चित्रपटांसाठी त्यांनी कधी कथालेखन केलं. तर कधी पटकथा-संवादलेखन केलं. 'मी लेखक होतोच, मला पटकथा सहज समोर दिसायची, मग मी आपला छोट्या-छोट्या प्रसंगाची माळ रचत जायचों' असं म्हणत पु. लं. नी सहजपणे पटकथा लिहिल्या. पु. लं. ची भाषाशैली लवचिक असल्याने त्यांनी संवादलेखन प्रसंगाला साजेसे पण खुमासदार केले.

जागा भाड्याने देणे आहे (१९४९) या चित्रपटात प्रियकर-प्रेयसी एकांत मिळावा म्हणून हॉटेलात जातात, पण वेटर सारखा घुटमळत असतो; आणि 'साब, क्या लाऊँ 5' असे सारखे विचारतो. त्यावर 'दो ऑम्लेट लाव और थोडसा वेळ लाव' असे चलाख उत्तर देणाऱ्या संवादाला पु. लं. स्पर्श होता. संवादातील सहजपणा पु. लं. च्या चित्रपटातील संवादलेखनात डोकावत होता. अनेक चित्रपटात त्याची उदाहरणे सापडतील. संवादातील नाटकीपणाला पु. लं. नी छेद दिला. अगदी अलीकडच्या डॉ. जब्बार पटेल दिग्दर्शित 'एक होता विदूषक (१९९३)' मधील संवादलेखन पु. लं. च्या लिखाणातील लवचिकपणाचे वैशिष्ट्य अधोरेखित करणारे आहे. या चित्रपटासाठी पु. लं. ना संवादलेखनाचे पारितोषिकही मिळाले होते. चित्रपटासाठी त्यांना मिळालेला बहुर्थी हा एकमेव बहुमान!

अवघ्या आठ-दहा वर्षांत २५-३० चित्रपटांची कारकीर्द, असूनही पु. लं. चित्रसृष्टीत रमले नाहीत. 'गुळाचा गणपती (१९५४) नंतर खरंतर चित्रसंन्यास घेतला. नंतर एक-दोन चित्रपटांसाठी कथा-पटकथा लेखन केले इतकेच पण ते रमले नाहीत. त्यांच्या लेखन, संगीत, नाटक या प्रांतातच अधिक रंगले. चित्रपटाच्या निमित्ताने भेटलेल्या अवलियाची शब्दचित्रे मात्र त्यांनी रंगविली. संगीतकार वसंत पवार, गदिमा, डॉक्टर केशवराव भोळे यांच्यावरील लेख त्याचीच साक्ष आहेत. पु. लं. चा सहभाग असलेल्या २८ चित्रपटांपैकी फार थोडे चित्रपट आज उपलब्ध आहेत. काळाच्या ओघात त्यांचे अनेक चित्रपट नामशेष झाले आहेत. चित्रपटातील त्यांनी संगीतबद्ध केलेली गाणी आजही लोकप्रिय आहेत. पु. लं. चे निवेदन असलेला दामूअण्णा मालवणकर अभिनित अनोखा 'लघुपट' राष्ट्रीय चित्रपट संग्रहालयाकडे उपलब्ध आहे, हे सुदैव!

पु. लं. नी स्वतः निवेदन केलेली 'फिल्म्स डिव्हीजन' निर्मित 'पु. ल.' ही डॉक्युमेंटरी 'निवडक पु. ल.' सारख्या अभिवाचनाच्या दृष्यफिती, पु. लं. चे पेटीवादन, काव्यवाचन, 'वाऱ्यावरची वरात' नाटक व पु. लं. भाषणाच्या दृष्यफिती हा सारा खजिना आजही मराठी माणसाचं विश्व 'इंटरनेट'वर व्यापून आहे. त्याचा आस्वाद वेळोवेळी लोक उत्साहाने घेत आहेत. पु. लं. ची जीती जागती ही दृक-प्रतिभा रसिकांना सदोदित स्मरणदायी ठरत आहे, हेही नसे थोडके!

आपल्या अष्टपैलू कामगिरीमुळे सदा सर्वकाळ मराठी मनात स्मरणाधीन राहिलेले पु. ल. चित्रसृष्टीत अल्पकाळ रमले तसेच त्यांच्या लेखनावर आलेल्या काही चित्रपटांत प्रेक्षक फारसे रमले नाहीत. 'म्हैस' या गाजलेल्या विनोदी कथेवरील 'चांदी' व 'म्हैस' हे दोन्ही चित्रपट बेतास बेतच होते. ते गाजले त्यांच्या 'स्वामीत्व हक्काच्या वादामुळे' तर पु. लं. च्या लेखनावर आधारलेला 'गोळा बेरीज' हा चित्रपट केवळ 'गल्ला बेरीज' ठरला. पु. लं. च्या विनोदाचे उथळ सादरीकरण म्हणूनच या चित्रपटाकडे बघितले गेले. अगदी या वर्षी आलेला पु. लं. च्या आयुष्यावरचा बायोपिक 'भाई' हा विपर्यास्त सादरीकरणामुळे गाजला. त्यात पु. लं. मधील अचाट अवलियामागे लपलेल्या दुर्दम्य माणसाचे दर्शन घडण्याऐवजी नको त्या प्रसंगांचे दर्शनच घडले. काळाच्या पडद्यावर अजरामर ठरलेला हा अष्टपैलू असामी रूपेरी पडद्यावर मात्र दुर्दैवी ठरला इतकेच! पु. लं. म्हणत असत की, 'मी चित्रपटात ! होतो त्यापेक्षा मी चित्रपटात नव्हतो, हेच अधिक महत्त्वाचे!'

सतीश जकातदार
१२ जून २०२१

सकाळ 

- (सदर लेखाचे लेखक हे आशय फिल्म क्लबचे संस्थापक-सचिव आणि चित्रपट चळवळीचे संयोजक आहेत.)