असा मी... असा मी (उरलंसुरलं)

पूर्ण नाव : पुरुषोत्तम लक्ष्मण देशपांडे

पत्ता : पुणे ४ (एवढ्या पत्त्यावर पत्र येतं . सगळा पत्ता दिला तर पाहुणे! पुणेकर सुज्ञास अधिक काय सांगावे?)

शिक्षण : शाळा कॉलेजात गेलो पण ' शिक्षण ' झाले असे ठामपणे म्हणता येणार नाही .

व्यवसाय : सुशिक्षित बेकार

फावल्या वेळचे छंद : मुख्य छंद , झोप काढणे .वेळ उरल्यास अधिक झोप काढणे

महत्वाकांक्षा काय होती : प्रथम , कोहिनुर सिनेमाचा डोअरकीपर ! नंतर फिल्म सेन्सॉर बोर्डाचा सभासद

महत्वाकांक्षा पूर्ण झाली का : छे !

सर्वात आनंदाचा क्षण : पुण्यातील एका दुकानदाराने मला दुकानाची पायरी चढत असताना "या साहेब" म्हटले होते, तो .

सर्वात दुःखाचा क्षण : माझ्या एका कविमित्राने स्वतःच्या कवितांचे बाड पानशेतच्या पुरातूनही सुखरूप राहिल्याचे वृत्त सांगितले तो क्षण .

देव मानता का? : अर्थातच. शंकरराव देव, यशवंत देव, रमेश-सीमा देव आणि इतर अनेक नेहमीचे यशस्वी. देव, सगळ्यांना आपण मानतो. सॉरी सॉरी. तुम्ही तो ऊपरवाला देव म्हणत असाल तर, इतकी भेसळयुक्त धान्य-तेलं-क्षणात होत्याचा नव्हता करणारी इंजेक्षनं, गोळ्या, भयानक मृत्युगोलासारखी रहदारी यांतून अद्याप जगून वाचून राहिलो आहे ते केवळ देवाच्या कृपेशिवाय इतर कशाने ?

आवडता नेता : जवळच्या रस्त्याने इष्टस्थळी योग्य भाड्यात नेणार रिक्षावाला.

आवडता राजकीय पक्ष : लवकरच स्थापन करावा म्हणतो. कसें?

आवडता लेखक: शेक्सपिअर, डॉस्टो (की दोस्तुया) व्हस्की, सार्च, काफ्का आणि 'राकेल संपले आहे' ह्या ज्वालाग्राही संगीत नाटकाचे लेखक रामभाऊ (कुलकर्णी की देशपांडे ते विसरलो.)

आवडते पुस्तक : अंकलिपी , बँकबुक , रेल्वेचे टाईमटेबल , टेलिफोन डिरेक्टरी यासारखी सामाजिक बांधिलकी असलेली पुस्तके .

आवडते नाटक: लवकरच येत आहे. तारखेकडे लक्ष ठेवा.

आवडता चित्रपट: वीररसपूर्ण 'हंटरवाली' आणि भक्तिरसपूर्ण संत यम्० यस्० रंगुअम्मा (मल्याळी किंवा तामीळ असावे.) प्रसिद्ध कुत्रपटातील 'भालू'.

आवडता कलावंत आवडता गायक / गायिका :वर्षानुवर्षे तेच राग आणि त्याच चिजा म्हणणाऱ्या गवयांप्रमाणे गळा काढून तीच मंगळाष्टके म्हणणारे भटजी.

आवडते गाणे : 'रणगगनसदनसमअमरा' आणि 'ललनामना नचअघ- नवलवशंकाअणुहि सहते करा' यांसारखी सुबोध प्रासादिक गाणी आवडतात.

आवडता मित्र / मैत्रीण : म० टा० (पत्र नव्हे मित्र). मैत्रीण? इल्ला.

आवडता पोशाख : बाराबंदी , सुरवार, चिलखत , जिरेटोप , चढाव

आवडता खाद्यपदार्थ : हवा.

आवडता खेळ : जुगार.

आदरणीय प्रतिस्पर्धी : खोमेनी.

देशाची सद्यःस्थिती : अर्थात आशादायक. एकदा एकविसावं शतक सुरू होऊ द्या, (आशादायक की निराशादायक ?) म्हणजे कळेल.

असा मी... असा मी
(संदर्भ : उरलंसुरलं)

पुलंचे हे पुस्तक घरपोच मिळवण्यासाठी खालील लिंकवर क्लिक करा.

https://amzn.to/4a0G6g6

रोज एक . . . - उरलंसुरलं

मेहेरबाण संपादक ' अणिल ' यास
संभा नाभाजी कोतमिरे याचे
प्रेमप्रूर्वक दंडवत ...

अनंतचतूर्दशीला श्री. गनरायाचे वीसर्जण केले आनी तुम्हास हे पत्र लीहावयास बसलो आहे. खरोखर त्या दाहा दीवसांत शेकेट्री म्हनून माला जे अणुभव आले ते तुम्हांला दाहा पुस्तके वाचूण सूधा येनार नाहीत. आपल्या देशात जे जे काही चालत आहे — ज्या ज्या भयंकर गोस्टी घडत आहेत त्या सर्वांचे काय कारन असावे याचा अणुभव मला त्या दाहा दीवसांत आला. फक्त कुठल्याही बाबतीत शीस्त नाही हेच खरे.

सादी गोश्ट. मंडपामधे बायकांणी कूठे बसावे व पुरसाणी कुठे बसावे ह्याचे केवढे मोठे बोरड लावून ठेवले होते. पन एकजन शीस्तीणे बसले तर शपथ. तरी बरे, मी स्वैंयसेवकाची टोळी शिकवून तालिममास्तराच्या हाताखाली तयार ठेवली होती. पन काही उपयोग नाही. सर्व गोंधळ. नऊचा कार्यक्रम आसला तर दाहापासून येक वाजेपर्यंत केव्हाही यावे, केव्हाही जावे.

भासन असो वा चांगले गाने असो यांच्या आपल्या गफ्फा चाललेल्या. मग त्या गानाराबोलना-याला आपन कीती गोंधळात टाकीत आहो याचा वीचारच नाही. बरे मधूनच एकदम उठून जाने—जाताना नीमूटपणे जावे तेही नाही. आपल्या कुठेकुठे बसलेल्या पोराबाळांना मोठमोठ्याणे हाका मारीत सर्व मंडळींचा चालू कार्यक्रमातील लक्ष्य काढूण आपल्याकडे ओढने असला आचरटपणा करन्यात आपले लोकांणा काडीचीही लाज वाटत नाही हे पाहून मी मणातल्या मणात भडकून जात असे. प्रंतु मी जबाबदारीच्या जागेवरआसलेणे आपले डोक्यावर बर्फाचा खडा आहे आशा समजुतीणेच वागन्याचे ठरिवले होते. त्यामुळे शक्य तीतके भांडनतंट्याचे प्रसंग टाळले.
प्रंतु दूर्दैवाणे एक प्रसंग मला टाळता आला नाही. स्त्रियांचा कार्यक्रम चालू असताणा काही हलकट लोक आचरटपना करन्याच्या ऊदेशाणे तेथे आलेले दीसले. त्यांच्यापैकी एक नीसटला पन् चौगेजन मात्र खात्रीणें हळदमीटाचे पलिस्तर बांदून बसले आसतील. भलता चावटपना माला खपत नाही आनी तसा दीसला तर मी तोंडाचा ऊपयोग न करता हाताचाच करतो.

आपले लोकांणा बरेच गोशटीचे शीक्षण द्यावयास पाहिजे हे मात्र खरे. ऊदाहरनार्थ रस्त्यात पाण खाऊन थूकने. परवा आमच्या मंडपात एकजन पीचकारी मारत आसताना आमच्या मेव्हन्याने त्याचे तोंड भाहेरुणही रंगिवले. माला वाटते बरेच वेळा पायातल्या वहानेला हाताशी धरल्याशिवाय सुदारना होत नाही. हा आपला माजा रांगडा न्याय आहे. पन जगात दुबळेपना सारका श्राप नाही. नम्रपना असावा पन लाचारी नसावी. आता मी यवढ्या मोठमोठ्या बंगलेवाल्यांकडे चीकी विकतो पन कदी कोनाची लाळ घोटत नाही. ऊगाच ' साहेब ' 'हुजूर ' कशाला ? माला येक गोश्ट कळते. चीकी अशी हवी की जी पाहून तोंडाला पानीच सुटले पायजे. मग ते तोंड कुनाचे आहे हा सवाल नाही. एकदा त्या वस्तूवर मण गेले की मानूस ते घेनारच. फक्त लोकांची मणे ओढन्यासाठी तुम्ही मासीकवाल्याप्रमाने बायाबापड्यांची रंगीबेरंगी अब्रू चवाठ्यावर मांडली नाही. म्हनजे झाले ! चिकीच्या वरच्या कागदावर बाईचा मुखवटा चिटकावून चीकी खपवन्याची पाळी जर मजवर आली तर खुशाल हमालाचा धंदा करीन.

माज्या म्हनन्याचे तात्पर्य हेच. धंदा असो, लीहीने छापने असो, आथवा चारचौघांत वागने असो आपल्या लोकांला जंवर शीस्तीची आवड नाही तंवर आपल्या देशाचे पाऊल कधीच फुडे पडनार न्हाई. स्वताच्या जबाबदारीची जानीवच आपनाला नाही. परवाच येका शाळेच्या दारात मी चीकी वीकत उभा होतो. पाच मास्तरांपैकी चार मास्तरांची धोत्रे कळकट दाड्या वाडलेल्या आनी चेह-यावर मुडद्याची कळा ! धोत्रे फाटकी आसती तर गरीबुमुळे आहेत म्हटले आसते पन कळकटपनाचे गरीबीशी काय नाते ? बरे साहापैशाच्या पात्यात दाहा दाढ्या होतात. आता संपादक माहाराज , तुम्हीच सांगा पोरांना वळन लावना-या मास्तरांना स्वताची शीस्त सांभाळायला नको का ?

परवाच्या ऊच्छवात असेच. दोनतीन भाषने ठेवली होती. पन भाव न देनारा एक जन वेळेवर आला आसेल तर शपत. कोन तास भर ऊशीरा तर कोनाचा येतच नाही म्हनून निरोप ! आनी हिते आपला शेकेट्री बसला आहे ताम्हनात देव बुडवून ! आनी लोक जांभया किंवा शिव्या देताहेत. आपल्याला आपल्या कामाचे, वेळेचे, जबाबदारीचे, कसलेच महत्त्व नाहि त्यामूळे आसे होते. पन ह्या सर्वांचे मूळ ती 'शीस्त' तीचा दुष्काळ ! मग सुदारना कसली नी काय कसले ?

तुमचा क्रुपाबिलाशी,
संभा नाभाजी कोतमिरे
( चीकीचे व्यापारी )
अनिल साप्ताहिक, १८/०९/१९४७

— पु. ल. देशपांडे 
संग्रह - उरलंसुरलं

ता.क. — पंतप्रधानांनी केलेले सार्वजनिक स्वच्छतेचे आवाहन अन् 'आप'च्या झाडूने राजधानीत केलेली ' राजकिय साफसफाई ' या पार्श्वभूमीवर पुलंचा १९४७ मधे लिहिलेला सार्वजनिक शिस्तीवरचा हा लेख खरोखरचं अप्रतिम !!!
उपरोक्त ता.क. नुसार फेब्रुवारी २०१५ साली प्रसृत केलीली ही पोस्ट आहे...
संग्रहक -  संजय आढाव

अडला हरी

....हरीचा डोळा त्या गॉगलवर गेला.

"अपूर्व" हरी.

"काय अपूर्व?" मी.

"हे ऊनप्रतिबंधक उपनेत्र!" आमचे गॉगल हऱ्याच्या नेत्रावर चढले देखील. "पण वत्सा, हे नयनत्राण तुला काय कामाचे.? दिवसभर टेबलाशी बसून कल्पनासृष्टीतला विहार कागदावर उतरवणाऱ्या तुझ्यासारख्या गृहकुक्कुटाला हे कृष्णोपनेत्र कशाला हवेत?"

खरोखर ह्या हऱ्याला कुणीतरी सरकारी शब्दांच्या टांकसाळीत चिकटवून का घेत नाहीत, कोण जाणे. साध्या गॉगलला एका घटकेत तीन प्रतिशब्दांनी हाक मारून गेला. कृष्णोपनेत्र काय, ऊनप्रतिबंधक उपनेत्र काय, नयनत्राण काय !

"…हे सौम्य, ही वस्तू आमच्यासारख्या जित्याजागत्या दुनियेत - "

पुढले वाक्य पुरे करण्यात शाई आणि कागद वाया घालवण्याची गरज नाही. तो चष्मा आपल्या डोळ्यावर चढवून हरी खिडकीतून समोरच्या गॅलरीत केस वाळवीत असलेली जितीजागती दुनिया बघण्यात गुंग झाला होता. त्या दुनियेचे चुलीवर ठेवलेले दूध उतू गेले असावे. कारण चटका बसल्यासारखी ती आत पळाली. हरीने माझ्याकडे अबाउट टर्न केले आणि एखाद्या मुरलेल्या वकिलासारखी आपली तर्जनी माझ्याकडे रोखीत म्हणाला,

"शिवाय, हे वापरायला चेहऱ्याची एक विशिष्ट उभारी लागते. तुझ्या निर्गुण मुखावर हे कृष्णोपनेत्र म्हणजे - "

पुढली उपमा मी ऐकली नाही. माझ्या चेहऱ्याला उभारी नाही एवढे भाष्य मला बस होते.

अडला हरी
उरलंसुरलं
(आवाज, दिवाळी १९७३) संपूर्ण लेख वाचण्यासाठी खालील लिंकवर क्लिक करून पुस्तक घरपोच मागवा.

 

भिकाऱ्याचे नाव

आमच्या घरासमोर उजव्या हाताच्या वळणावर एक भिकारी बसत असे. लहानपणी लवकर जेवलो नाही तर "हां, जेव लवकर, नाही तर त्या आंधळ्याला सांगते धरून न्यायला -" असे सांगून आमची आजी आम्हांला भेडसावत असे. शाळेत असताना परीक्षेच्या वेळी मारुतीच्या खडीसाखरेच्या नवसाबरोबरच त्या आंधळ्याला दिडकीचा दानधर्म करून देवाच्या हिशेबी आम्ही पोरे पास व्हायला उपयोगी पडण्याचा चांगुलपणा किंवा पुण्यही जमा करीत होतो. मोठेपणी - खोटे कशाला सांगू? ' बरोबरच्या मैत्रिणींबरोबर आपल्या सच्छील वर्तनाची छाप पाडायला उसन्या बेफिकिरीने त्याच्या वाटीत मी आणेल्याही टाकल्या होत्या. वळणावरचा आंधळा ! कितीतरी जुना होता ! दोन्ही डोळ्यांच्या पार खाचा झालेला आंधळा ! "आंधळ्याला दाता दे भगवान !" - किती वर्षे आम्ही त्याचा हा पुकार ऐकत आलो होतो, पण त्याच्याबद्दल कधी मुद्दाम दया उत्पन्न व्हावी असेही वाटले नाही, इतका तो नेहमीच होता.

आणि एकदा दुपारी कुठूनसा घरी परतत होतो. वळणावरचा आंधळ्यासमोर एक भिकारणीने अंगावरच्या चिरगुटांशी स्पर्धा करणारे फाटके कपडे पसरले होते, त्यावर वरणात बरबटलेले भाकरीचे तुकडे होते, आणि हातातला ॲल्युमिनियमचा गडवा उचलीत ती आंधळ्याला सांगत होती, "यवढी भाकर खाऊन घे ! मी कमिटीच्या नळावर पाणी भरुनश्यान आनते - बरं का मुरारी."

मुरारी ? आंधळ्या भिकाऱ्याचे नाव - भिकाऱ्याला नाव असते? - आज वीसपंचवीस वर्षात माझ्या मनात कधी चुकून विचार आला नव्हता की, वळणावरच्या भिकाऱ्याला नाव असेल.

मुरारी ! भिकाऱ्याला नाव असते? छे ! वळणावरचा आंधळा ! चावडीसमोरचा लंगडा ! देवळापुढला महारोगी ! ह्या सर्वांना नावे आहेत? छे ! भिकाऱ्याला नाव असू शकते ? त्याचे कधी बारसे झाले होते? शेजारच्या 'करत्यासवरत्या' आजीने कधी त्याच्या इवल्याश्या कानात कुर्र् करून बारशाला त्याचे नाव सांगितले होते ? आपल्या पोराला मुरारी म्हणून प्रथमच हाक मारताना त्याचा बाप किंचित लाजून मुरारीच्या आईकडे पाहून लाजला होता? छे! भिकाऱ्याला - भिकाऱ्याला नाव नसते, त्याला फक्त विशेषणे असतात -

आंधळा - लंगडा - थोटा - मुका -

- उरलंसुरलं 

पु.ल. देशपांडे

संभा नाभाजी कोतमिरे यांची पत्रे -- उरलंसुरलं

खास 'पु.ल.प्रेम' साठी माझी एक जूनी पोस्ट शेअर करतोय —

रोज एक . . .
१. आपल्या लोकांना ब-याच गोष्टींचे शिक्षण द्यावयास हवे

मेहेरबाण संपादक ' अणिल ' यास
संभा नाभाजी कोतमिरे याचे
प्रेमप्रूर्वक दंडवत ...
अनंतचतूर्दशीला श्री. गनरायाचे वीसर्जण केले आनी तुम्हास हे पत्र लीहावयास बसलो आहे.

खरोखर त्या दाहा दीवसांत शेकेट्री म्हनून माला जे अणुभव आले ते तुम्हांला दाहा पुस्तके वाचूण सूधा येनार नाहीत.

आपल्या देशात जे जे काही चालत आहे — ज्या ज्या भयंकर गोस्टी घडत आहेत त्या सर्वांचे काय कारन असावे याचा अणुभव मला त्या दाहा दीवसांत आला. फक्त कुठल्याही बाबतीत शीस्त नाही हेच खरे.
सादी गोश्ट. मंडपामधे बायकांणी कूठे बसावे व पुरसाणी कुठे बसावे ह्याचे केवढे मोठे बोरड लावून ठेवले होते. पन एकजन शीस्तीणे बसले तर शपथ. तरी बरे, मी स्वैंयसेवकाची टोळी शिकवून तालिममास्तराच्या हाताखाली तयार ठेवली होती. पन काही उपयोग नाही. सर्व गोंधळ. नऊचा कार्यक्रम अासला तर दाहापासून येक वाजेपर्यंत केव्हाही यावे, केव्हाही जावे.
भासन असो वा चांगले गाने असो यांच्या आपल्या गफ्फा चाललेल्या. मग त्या गानाराबोलना-याला आपन कीती गोंधळात टाकीत आहो याचा वीचारच नाही. बरे मधूनच एकदम उठून जाने—जाताना नीमूटपणे जावे तेही नाही. आपल्या कुठेकुठे बसलेल्या पोराबाळांना मोठमोठ्याणे हाका मारीत सर्व मंडळींचा चालू कार्यक्रमातील लक्ष्य काढूण आपल्याकडे ओढने असला आचरटपणा करन्यात आपले लोकांणा काडीचीही लाज वाटत नाही हे पाहून मी मणातल्या मणात भडकून जात असे. प्रंतु मी जबाबदारीच्या जागेवरआसलेणे आपले डोक्यावर बर्फाचा खडा आहे आशा समजुतीणेच वागन्याचे ठरिवले होते. त्यामुळे शक्य तीतके भांडनतंट्याचे प्रसंग टाळले.
प्रंतु दूर्दैवाणे एक प्रसंग मला टाळता आला नाही. स्त्रियांचा कार्यक्रम चालू असताणा काही हलकट लोक आचरटपना करन्याच्या ऊदेशाणे तेथे आलेले दीसले. त्यांच्यापैकी एक नीसटला पन् चौगेजन मात्र खात्रीणें हळदमीटाचे पलिस्तर बांदून बसले आसतील. भलता चावटपना माला खपत नाही आनी तसा दीसला तर मी तोंडाचा ऊपयोग न करता हाताचाच करतो.

आपले लोकांणा बरेच गोशटीचे शीक्षण द्यावयास पाहिजे हे मात्र खरे. ऊदाहरनार्थ रस्त्यात पाण खाऊन थूकने. परवा अामच्या मंडपात एकजन पीचकारी मारत आसताना आमच्या मेव्हन्याने त्याचे तोंड भाहेरुणही रंगिवले. माला वाटते बरेच वेळा पायातल्या वहानेला हाताशी धरल्याशिवाय सुदारना होत नाही. हा आपला माजा रांगडा न्याय आहे. पन जगात दुबळेपना सारका श्राप नाही. नम्रपना असावा पन लाचारी नसावी. आता मी यवढ्या मोठमोठ्या बंगलेवाल्यांकडे चीकी विकतो पन कदी कोनाची लाळ घोटत नाही. ऊगाच ' साहेब ' 'हुजूर ' कशाला ? माला येक गोश्ट कळते. चीकी अशी हवी की जी पाहून तोंडाला पानीच सुटले पायजे. मग ते तोंड कुनाचे आहे हा सवाल नाही. एकदा त्या वस्तूवर मण गेले की मानूस ते घेनारच. फक्त लोकांची मणे ओढन्यासाठी तुम्ही मासीकवाल्याप्रमाने बायाबापड्यांची रंगीबेरंगी अब्रू चवाठ्यावर मांडली नाही. म्हनजे झाले ! चिकीच्या वरच्या कागदावर बाईचा मुखवटा चिटकावून चीकी खपवन्याची पाळी जर मजवर आली तर खुशाल हमालाचा धंदा करीन.

माज्या म्हनन्याचे तात्पर्य हेच. धंदा असो, लीहीने छापने असो, आथवा चारचौघांत वागने असो आपल्या लोकांला जंवर शीस्तीची आवड नाही तंवर आपल्या देशाचे पाऊल कधीच फुडे पडनार न्हाई. स्वताच्या जबाबदारीची जानीवच आपनाला नाही. परवाच येका शाळेच्या दारात मी चीकी वीकत उभा होतो. पाच मास्तरांपैकी चार मास्तरांची धोत्रे कळकट दाड्या वाडलेल्या आनी चेह-यावर मुडद्याची कळा ! धोत्रे फाटकी अासती तर गरीबुमुळे आहेत म्हटले आसते पन कळकटपनाचे गरीबीशी काय नाते ? बरे साहापैशाच्या पात्यात दाहा दाढ्या होतात. आता संपादक माहाराज , तुम्हीच सांगा पोरांना वळन लावना-या मास्तरांना स्वताची शीस्त सांभाळायला नको का ?
परवाच्या ऊच्छवात असेच. दोनतीन भाषने ठेवली होती. पन भाव न देनारा एक जन वेळेवर आला अासेल तर शपत. कोन तास भर ऊशीरा तर कोनाचा येतच नाही म्हनून निरोप ! आनी हिते आपला शेकेट्री बसला आहे ताम्हनात देव बुडवून ! आनी लोक जांभया किंवा शिव्या देताहेत. आपल्याला आपल्या कामाचे, वेळेचे, जबाबदारीचे, कसलेच महत्त्व नाहि त्यामूळे आसे होते. पन ह्या सर्वांचे मूळ ती 'शीस्त' तीचा दुष्काळ ! मग सुदारना कसली नी काय कसले ?
तुमचा क्रुपाबिलाशी,
संभा नाभाजी कोतमिरे
( चीकीचे व्यापारी )
अनिल साप्ताहिक, १८/०९/१९४७

— पुलं
संग्रह - उरलंसुरलं
ता.क. — पंतप्रधानांनी केलेले सार्वजनिक स्वच्छतेचे आवाहन अन् 'आप'च्या झाडूने राजधानीत केलेली ' राजकिय साफसफाई ' या पार्श्वभूमीवर पुलंचा १९४७ मधे लिहिलेला सार्वजनिक शिस्तीवरचा हा लेख खरोखरचं अप्रतिम !!!

— संजय आढाव (११/०२/२०१५)

एका गाढवाची गोष्ट

..आणि एके दिवशी कधीही कारणाशिवाय न ओरडणारे ते दोन गाढव निष्कारण ओरडू लागले. एकमेकांना भयंकर लाथाळी करु लागले. चहूबाजूचे लोक धावून आले. 'अशी लाथाळी आम्ही जन्मात पाहिली नव्हती' असे जो तो म्हणू लागला. गाढवीण बुचकळयात पडली. जन्मभर सालसपणाने सेवा करणारे हे गाढव असे का वागताहेत? तिला काही सुचेना. येथे या गाढवांची लाथाळी चाललीच होती. त्या विवंचनेत एके दिवशी संध्याकाळी ती खिन्न मनाने गावातल्या भगिनी-समाजापुढला उकिरडा फुंकीत असताना तिला शेजारच्या कुंभाराची गाढवीण भेटली.

'का, गाढवीणबाई? अशा खिन्न का?'

'काय सांगू बाई तुला? आमच्या जोडीदार गाढवांची हकीकत कळली नाही का तुला?'

'त्या भयंकर लाथाळीची ना?' शेपूट वेळावीत गाढवीण म्हणाली.

'हो!' कुठल्याशा अध्यक्षीणबाईच्या गळयात पडलेला सुकलेला हार खुराने उडवीत पहिली गाढवीण म्हणाली. 'खरं सांगू का तुला?' 'काय?' 'हा लाथाळीचं कारण मला ठाऊक आहे. पण म्हटलं, उगीच दुसऱ्यांच्या भानगडीत आपण का पडा?' 'काय ते?' कानांना नाजुक हिसडा देत गाढवीण म्हणाली. तिच्या काळयाशार नाकपुडया थरथरत होत्या. 'विचारलंस तर सांगते बापडी! परवा काय झालं, मी आणि नाम्या कुंभाराची गाढवीण चरायला निघालो होतो. मी आपली नेहमी इथे भगिनी-समाजापुढे चरायला येते. इथे पुष्कळ अहवाल, भाषणं, प्रसिद्ध महिलांचे संदेश, वगैरे खायला मिळतात. आणि मागच्या खेपेपासून मला ही वर्तमानपत्रं पचेनाशी झाली आहेत. पण नाम्या कुंभाराच्या गाढवीणीनं आग्रह केला म्हणून वाचनालयापुढचा उकिरडा फुंकायला गेले मी! तिथे तुझे ते दोन गाढव आले होते. आणि कुणाला सांगू नकोस, पण दोघांनीही दोन निरनिराळ्या संपादकांची साप्ताहिकं खाल्ली. तेव्हापासून तिथेच त्यांची लाथाळी सुरु झाली... मागे एकदा त्या एका गाढवाने कसला मजूर पुढाऱ्याच्या भाषणाचा कागद खाल्ला होता, तेव्हा तो त्याच्या कुंभारालाच लाथा मारायला लागला होता.

'पण याला उपाय काय बाई?'

'अगं, सोपा आहे. गावात तो सिनेमा आहे ना तिथे नटींची चित्रं छापलेल्या जाहिराती वाटतात. पाच-पाच जाहिराती सकाळ- संध्याकाळ खायला घाल त्यांना. लगेच गप्प होतात की नाही पाहा.' असे म्हणून दुसरी गाढवीण 'महिला आणि क्रांती'तले उरलेले भाषण खाऊ लागली. पहिली गाढवीण सिनेमाच्या रस्त्याने धावू लागली.

'तिच्या धावण्यात एक मुक्त आनंदाचा अटूट आविष्कार होता' असे वाङमयमंदिरापुढे उभा असलेला एक गाढव नंतर कोणालासे सांगत होता.

..अपुर्ण (-उरलंसुरलं)

काही (च्या काही) कविता

च्यालेंज
अहो ज्ञानियांच्या राजा । कशाला फुकाच्या गमजा?
एकेकाळी रचीली ओवी । व्हाल का हो नवकवी?
मारे बोलवीला रेडा । रेघ बी. ए. ची ओलाडां!
तुम्ही लिहावी विराणी । लिहा पाहू फिल्मी-गाणी
म्हणे आळंदी गावात । तुम्ही चालवली भितं चालवून दावा झणी
एक नाटक कंपनी बाप रखुमादेवीवरा । आमुचा च्यालेंज स्विकारा

उपमा
एकदा तुम्ही मला
छान दिसतेस
म्हणालांत पण
'समोरच्या सरोजबाईसारखी'
ते शब्द जोडून....


फोटोतली तरुणी
माझ्या खोलीतल्या
फोटोतली तरूणी परवा
मला म्हणाली
'मला चागंलेसे स्थळ
शोधून द्या ना-इथे
माझा जीव टांगल्यासारखं वाटतंय'

सुटका
बहात्तर कादबं-या लिहिणारी
माझी थोर साहित्यिक आत्या दम्याने
पंच्याहत्तराव्या वर्षी वारली
तेव्हा 'सुटली'
म्हणायच्या
ऎवजी तुम्ही 'सुटलो' म्हणालात....

घुंघुंर
....आणि मध्यरात्री.....
जेव्हा तारका खेळून दमल्या नव्हत्या
एकच सारेमय दूरवर भुंकत होता
नाक्यावरच्या पोलीस डुलक्या घेत होता
त्या वेळी तुझे घुंघुंर ऎकू आले.
अधांराच्या दालनातून
तुझ्या घुंघूंराच्या नादाने रातकिडे दचकले...
पण मी नाही दचकलो...
मी काय रातकिडा आहे?

हल्ली
हल्ली पुर्वीसारखे माझा
चेहरा टवटवीत दाखवणारे
आरसे मिळेनासे झाले आहेत.



लक्षण
मी केलेला केक
पण 'बकुळाबाईंनी पाठवला'
म्हटल्यावर, 'बेकार आहे' म्हणत
अख्खा मटकवलात
तेव्हाच मी तुमचं लक्षण
ओळखलं.

थँक्यू
निळ्या तळ्याच्या काठावरचा बगळा
एका अपुर-या चित्राला मदत करायला
काळ्या ढगाच्या दिशेने उडाला...
मी त्या बगळ्याल्या 'थ्यंक्यु' म्हणालो.

पक्षनिष्ठा
पंचवीस मार्क कमी पडून नापास
झालेले चिरंजीव तिर्थरूपांना म्हणाले,
'मी पहिल्यापासूनच मार्क्सविरोधी गटात आहे.'

वटसावित्री : १
'वटेश्वरा, पुढल्या जन्मोजन्मी मला
'ह्यां' च्या समोरच्या बि-हाडातल्या
बाईच्या जन्माला घाल....'

वटसावित्री : २
'वटेश्वरा, हे
आज तुझ्या बुध्यांला गुंडळलेलं
सुत उद्या पहाटे मी
उलंटं फिरवून घरी परत नेणार आहे.
तेव्हा आजचं सुत हे एक नुसतचं
बंडल आहे हे ध्यानात ठेव.'

प्रश्न
आताशा बुडणा-या सुर्याला
'बराय उद्या भेटू'
असे म्हणाला की तो मला म्हणतो,
'कशावरून?
मधल्या रात्रीची
तुला अजूनही इतकी खात्री आहे?
'सुर्य आता म्हातारा झालाय.'

मी राहतो पुण्यात
मी राहतो पुण्यात
म्हणजे विद्वत्तेच्या 'ठाण्या'त.
इथल्या मंडईचे देखील विद्यापिठ आहे.
आणि विद्यपीठाची मंडई झाली आहे.
बोलणे आ इथला धर्म आहे
आणि ऎकणे हा दानधर्म आहे.
म्हणून वक्ते उपदेश करतात
आणि स्रोते उपकार करतात.
उपचारांना मात्रा जागा नाही.




कवीता फाडण्याच्या मंत्र
दोन टोके पानांची
दोन चिमटी बोटांच्या
एक कागद गाण्याच्या
दुसरे दिवशी वाण्याच्या
मोडा तोडा ओढा
एक दऊत फोडा
एक पाय खुर्चीचा
एक पाय टेबलाचा
दोन घाव घाला
कवी खाली आला
गाणे चोळामोळा
पावसात जाऊन खेळा!
एक होती ठम्माबाई
एक होती ठम्माबाई
तिला सोशल वर्कची घाई
रात्रंदिवस हिंडत राही
पण वर्कच कुठे उरले नाही

वर्क थोडे बाया फार
प्रत्येकीच्या घरची कार
नोकर - शोफर - बेरा - कुक
घरात आंबून चालले सुख

घराबाहेर दुःख फार
करीन म्हणते हलका भार
कार घेऊन निघते रोज
हरेक दुःखावरती डोज -

पाजीन म्हणतेः पिणार कोण ?
सगळ्या जणींना करते फोन
'' मला कराल का हो मेंबर ?''
'' अय्या , सॉरी , राँग नंबर !''

'' सगळ्या मेल्या मारतात बंडल ''
म्हणून स्वतःच काढते ' मंडळ '!

(-ऊरलंसुरलं मधुन)