चिनी शिंपी

एकेका गावाच्या उरावर एकेक भूत असते . हाँगकाँग च्या मानगुटीवर शिंप्याचे भूत आहे. हाँगकाँग मधला प्रत्येक चिनी नागरिक हा क्षणाचा चिनी आणि अनंत काळाचा शिंपी आहे. हाँगकाँग मधल्या चिनी पोराचे पाय पाळण्यात देखील मिशनीवर चालल्यासारखे हलतात. आता माझे आणि शिंप्याचे कधीच सूत जमले नाही ही गोष्ट मी कपडे घालायला लागल्यापासून मला पाहिलेल्या जगात तरी जगजाहीर आहे. भगवंताने हा देह एक डगळ पायजमा आणि त्याहून डगळ नेहरू शर्ट नामक अभ्रा ह्याच योजनेने घडवला आहे अशी माझी ठाम श्रद्धा आहे.

आमच्या लहानपणी आम्हा गरीब कारकूनांच्या पोरांची फ्याशनची कमाल डोक्यावरची शेंडी नाकाच्या शेंड्याला लागते की नाही ह्यावर ओळखली जात होती. आता ह्या संस्कारात बाळपण घालविलेल्या माझ्या सारख्या पोशाखाच्या बाबतीतल्या बालपणच्या अल्पसंतुष्ट आणि मोठेपणीच्या अघळ -पघळ माणसाला हाँगकाँगचा शिंपी काय किंवा शेणोली ताकारी बिच्चूद ह्यापैकी कुठल्याही आडगावच्या ठिकाणीचा काय दोघेही एकाच दर्जाचे! पण नाही. इथे मंडळी ऐकेनात.

शेवटी सूट शिवायला गेलो. माझ्या देहाकडे आपल्या डोळ्यांच्या फटीतून पाहताना तो चिनी शिंपी चाचरला. अंगाला फिट्ट बसणारा सूट शिवावा तर अंगभूत बेढबपणा जाहीर होतो, तो झाकावा तर सूट बेढब शिवावा लागतो . तो चिनी शिंपी कात्रीत सापडला होता. आधुनिक फ्याशनीची , पोटाखाली कटदोरा बांधायची जागा असे तिथून सुरू होणारी पँट शिवावी तर कंबर आणि पोट ह्यांची सीमारेषा सापडणे कठीण! म्हणजे चढवताना मला आडवा घालून पोटावर पाय ठेवूनच ती चढवावी लागली असती. बरे, जुनी बाबाशाही तुमान शिवावी तर त्याचे नाव बद्दू होऊन त्याच्या पोटावर पाय! माझ्या सुटाचे फिटिंग करताना तो चिनी शिंपी असा नरमला होता की ज्याचे नाव ते!फासावर चढवायची शिक्षा लिहून झाल्यावर न्यायाधीश नीब मोडून टाकतात म्हणतात. मला सूट चढवल्यावर त्या चिनी शिंप्याने आपली सुई मोडली असेल.


लेखक - पु.ल. देशपांडे
पुस्तक - पूर्वरंग

पु, ल. नावाचं मोरपीस

नेहमीप्रमाणं धावत-पळत "डेक्कन‘ गाठली. हुश्‍शहुश्‍श करत विसावतो तर काय, समोरच्या खिडकीत "पु.ल.‘ चक्क एकटेच बसलेले. यापूर्वी अनेकदा त्यांच्या सहवासाचा, पंक्तीचा योग आला, पण मनसोक्त गप्पा रंगल्याच नव्हत्या. आता त्याची संधी मिळाली अन्‌ चार तास आनंदाचा ठेवा लुटत राहिलो.

नोकरीच्या काळात 1970 ते 90 च्या दरम्यान डेक्कन क्वीनमधून प्रवास सतत व्हायचा. तेव्हाचं डेक्कन क्वीनचं रूप खूपच वेगळं होतं. एअरकंडिशन डबे नसले तरी ऐसपैस जागा असायची. एका ओळीत चार सीट्‌स असल्यानं सध्यासारखं दाटीवाटीनं बसण्याचा प्रश्‍नच नव्हता. तो प्रवास मजेचा असायचा. दिवसभराचं काम ओटापून संध्याकाळी डेक्कन क्वीन गाठायची आणि त्या सिंहासनासारख्या आसनावर दमलाभागला देह लोटून द्यायचा. गाडी सुटता सुटता कॅफेटेरियाचा वेटर आला, की त्याला ऑम्लेट किंवा फ्राइड फिशची ऑर्डर द्यायची आणि ठाण्यापर्यंत समोरची प्लेट संपली, की डोळे मिटून आत्मचिंतन (?) करताना मस्तपैकी झोप लागायची ती कर्जत येईपर्यंत. मग पाय मोकळे करायला खाली उतरायचं आणि त्या प्रसिद्ध वड्याचा आस्वाद घेईपर्यंत, मागचं इंजिन लागल्यावर गाडी प्रस्थान करायची. मग काय, घाट सुरू झाल्यावर कितीही वेळा पाहिलं तरी समाधान न होणारी खंडाळ्याच्या दरीची शोभा पाहण्यात मन गुंगून जायचं.

एकदा गाडीला उशीर झालेला असताना गाडी घाट चढायला लागेस्तोवर रात्र होऊन गेली होती. पौर्णिमेची ती रात्र होती आणि निरभ्र आकाशातल्या धवल शुभ्र चांदण्यानं संपूर्ण दरी भरून गेली होती. देवादिकांना दुर्लभ अशा त्या दृश्‍यानं मी भारावून गेलो होतो. जगाचं रहाटगाडगं जिथल्या तिथं थांबून तो क्षण तिथंच गोठून जावा, असं वाटलं होतं. पावसाळ्यात तर काय, त्या वनश्रीला बहार आलेला असायचा. किती नटू आणि किती नाही, असं त्या दरीला व्हायचं. हिरव्या पाचूंची सगळीकडं उधळण झालेली दिसायची. त्यातून पांढरे शुभ्र धबधबे. कुठं धुक्‍याची शाल आणि ढगांचा संचार! वाटायचं, हा सुखद गारवा सतत अंगाला लपेटून ठेवावा. अशा वेळी गप्पा मारायला समविचारी सहप्रवासी असला, की बघायलाच नको. लोणावळा गेलं, की पुढचा प्रवास मात्र कंटाळवाणा! घाट चढून आल्यावर घरचे वेध लागलेले असायचे. मग कधी एकदा शिवाजीनगर येतंय आणि धावत जाऊन रिक्षा पकडतोय, असं व्हायचं. आता मात्र त्या बंदिस्त एसी डब्यात अंग चोरून बसल्यावर फक्त एका ठिकाणावरून दुसऱ्या ठिकाणी जाणं एवढाच कर्मभाव उरतो. काळ्या काचांमुळं बाहेरची शोभाही पाहता येत नाही आणि बुफे कारचा तो भूक प्रज्वलित करणारा संमिश्र वासही दुरावलाय. प्रवासाची मजाच संपली.

असंच एकदा एका पावसाळी संध्याकाळी धावत-पळत डेक्कन क्वीन गाठली. त्या दिवशी माझ्या कुंडलीतले सर्व शुभ ग्रह एकवटले असावेत. गाडीला अगदी तुरळक गर्दी आणि डब्यात आपल्या सर्वांचं आराध्यदैवत, साक्षात पु.ल. खिडकीशी चक्क एकटे बसलेले, त्या वेळी ते एन.सी.पी.ए.मध्ये पदाधिकारी होते. तशी माझी त्यांच्याशी बरीच चांगली ओळख होती. त्यांचे अतिशय जवळचे सहायक मित्र (कै.) मधू गानू आमच्या नात्यातले असल्यानं आमचं पु.ल. आणि सुनीताबाई यांच्याकडे येणं-जाणं होतं. त्यांच्या पंक्तीचा लाभही आम्हाला झाला होता. माझी पत्नी सौ. सुजाताच्या पदन्यास नृत्यसंस्थेच्या "गीत गोपाळ‘ या नृत्यनाट्याच्या कार्यक्रमालासुद्धा ते आवर्जून आले होते आणि नंतर सर्व कलाकारांशी त्यांनी संवाद साधला होता. तरी त्यांच्याशी मनमोकळ्या गप्पा मारायचा योग आला नव्हता, असो. तर मी त्यांच्याजवळ जाऊन, नमस्कार करून त्यांना ओळख दिली. दिलखुलास हसून त्यांनी मला शेजारी बसण्याचं आमंत्रण दिलं. त्यानंतरचा चार तासांचा पुण्यापर्यंतचा विनाव्यत्यय प्रवास म्हणजे स्वर्गलोकीच्या गंधर्वांनी हेवा करावा, असा झाला.

अजूनही त्या सुखद आठवणींचं मोरपीस अंगावरून फिरतं. मी "पु.ल.‘ यांच्या लिखाणाचा भोक्ता असल्यानं अनेक दाखले देत आमच्या गप्पा चालल्या होत्या. मी "पार्ल्यामध्ये गेल्यावर शितू सरमळकरांचं वेलकम स्टोअर शोधण्याचा प्रयत्न केला होता,‘ हे सांगितल्यावर ते मिस्कीलपणे हसले. त्यांच्या "माझे खाद्य जीवन‘ या लेखाबद्दल मी त्यांना म्हटलं, की "तुम्ही दिल्लीमधल्या छोले गल्ली आणि पराठा गल्लीबद्दल लिहिलंत, पण चांदणी चौकात अजून पुढे गेल्यावर असलेल्या ""काके दी हट्टी‘‘मध्ये मिळणारा रबडी फालुदा विसरून मला चालणार नाही.‘ हे ऐकल्यावर त्यांनी दिल्लीच्या पुढच्या ट्रीपमध्ये तिथे नक्की जाईन, असं सांगितलं. "व्यक्ती आणि वल्ली‘मधल्या दिनेशची आठवण निघाली. ""आता तो खूपच मोठा झाला असेल. मग तो त्या लेखातल्या (नंगू) फोटोमुळे रागवला नाही का?‘‘ असं विचारल्यावर, ""नाही नाही, आता तो अमेरिकेला असतो. आणि मला तपासणारा नाही, पण दुसऱ्याच विषयात डॉक्‍टर झाला आहे,‘‘ असं म्हणाले. त्यांना कर्जतचा वडा खूप आवडतो, हे माहीत असल्यानं मी तिथं उतरून तो आणल्यावर ते फारच खूष झाले. कर्जतला गाडी थांबली, की शेजारून, घाटात गाडीच्या मागे लागणारं "बॅंकर‘ इंजिन संथपणे जातं. ते बघितल्यावर मी "पु.ल.‘ना, चिं. वि. जोशी यांची त्यासंबंधित एक गोष्ट सांगण्याचं धाडस केलं. ""आलेलं इंजिन धापा टाकत गेलं आणि नवीन इंजिन मात्र संथपणे धूम्रपान करत उभं होतं,‘‘ ही वाफेच्या इंजिनांना त्या गोष्टीत दिलेली उपमा त्यांना फारच आवडली.

मी मूळचा मुंबईकर आणि पु.ल. यांचा पिंडही मुंबईकराचाच. त्यामुळे आमच्या मुंबईबद्दलच्या गप्पासुद्धा मस्त रंगल्या. एके काळी मलबार हिलवरून दिसणारं क्वीन्स नेकलेसचं रूप, दादरचा शांत स्वच्छ समुद्रकिनारा इत्यादी आठवणींना उजाळा मिळाला. त्यांनीही त्यांच्या त्या वेळच्या पार्ल्याच्या आठवणी सांगितल्या. घरी आईकडं ते थालीपिठाचा आग्रह कसा धरत, थालीपिठाला मधे भोक पाहिजे, बरोबर लोण्याचा गोळा पाहिजे, वगैरे आठवणी भूतकाळात रंगून जाऊन सांगत होते. गप्पा रंगत होत्या, हा प्रवास संपूच नये, असं वाटत होतं. पण प्रत्येक चांगल्या गोष्टीला शेवट असतोच, या उक्तीप्रमाणे शेवटी पुणे स्टेशन आलं. गर्दीतून वाट काढत त्यांना रिक्षामध्ये बसवलं आणि त्यांच्याशी हात मिळवत म्हटलं, ""आय एंजॉइड एव्हरी मोमेंट ऑफ द जर्नी टुडे.‘‘ यावर त्यांचं उत्तर ""सेम हिअर.‘ आणि रिक्षा चालू होताना ती थांबवून (माझ्या कानांवर माझा विश्‍वासच बसला नाही) म्हणाले, "आय मीन इट!‘ त्या महान व्यक्तिमत्त्वाचा तो चार तासांचा सहवास आणि त्यांचं घडलेलं आगळंच दर्शन, हा माझ्या आयुष्यातला न विसरण्याजोगा अनमोल ठेवा आहे.
- सुरेश नातू

मुळ स्रोत -- मुक्तपीठ

जपानी खाणावळ

त्या रात्री जपानी खाणावळ म्हणजे काय ते मी प्रथम पाहिले. जपानी भाषेत तसल्या खाणावळींना रियोकान म्हणतात. एका टुमदार लाकडी घरात आम्ही शिरलो. दारातच पाचसहा बायका आमच्या स्वागताला उभ्या होत्या. त्यांनी कमरेत वाकूनवाकून आमचे जपानी स्वागत केले. त्यांच्यापैकी एकीने चटकन पुढे होऊन माझ्या बुटांचे बंद सोडवले आणी सपाता दिल्या. मग दुसरीने त्या लाकडी घरातल्या भुलभुलैयासारख्या ओसऱ्यांमधून एका चौकटीपुढे उभे केले. तिसरीने चौकट सरकवली. आत जपानी दिवाणखाणा होता. सुंदर ततामी पसरलेल्या. मध्यावरच एक काळाभोर लाकडी चौरंग मांडला होता. बसायला भोवताली पातळ उशा होत्या. कोपऱ्यात तोकोनोमा. तिथे सुंदर पुष्परचना. आम्ही चटयांवर मांड्या घालून बसलो. त्या खाणावळीणबाईंनी माझा कोट काढला. इतक्यात बांबूच्या, होडीच्या आकाराच्या छोट्या छोट्या ट्रेजमधून सुगंधीत पाण्याने भिजलेले टुवाल घेऊन एक बाई आली. तिने माझे तोंड पुसण्यापूर्वी मीच चटकन तोंड पुसून टाकले. आणि दिवसभर चालून अंग आंबले होते म्हणून बसल्या बसल्या जरासे हातपाय ताणले. लगेच त्या जपानी दासीने माझे खांदे चेपायला सुरूवात केली. आमचे कुटुंब जरासे चपापले. मीही नाही म्हटले तरी गोरामोराच झालो. (माझ्या अंगभूत वर्णाला जितके गोरेमोरे होता येईल तितकाच!) काय बोलावे ते कळेना.

एकीलाही जपानीखेरीज दुसरी भाषा येत असेल तर शपथ! त्या खाणावळीत उत्तम चिनी जेवण मिळत होते, याची खात्री करूनच तिथे गेलो होतो. पण हे आतिथ्य कसे आवरावे ते कळेना. त्या बाया मधूनच पाय चेपायच्या. सिगरेट काढीपर्यंत काडी पेटवून धरायच्या. द्वारकाधीशाच्या अंतःपुरात सुदामदेवाचे त्या बायांनी कसे हाल केले असतील ह्याची कल्पना आली. तरी सुदामदेव तिथे एकटाच गेला होता. मी ह्या स्त्रिराज्यात सहकुटुंब सापडलो होतो. हळूहळू खाद्यपदार्थ आले. साकेचे पेले भरले. जेवणातल्या तीनचार कोर्सेसनंतर एका परिचारीकेने हळूच समोरची ती चौकटीचौकटीची भिंत सरकवली आणि पुढले दृश्य पाहून माझा घास हातातच राहिला. पुन्हा एकदा सौंदर्याचा अनपेक्षित धक्का देण्याचा जपानी स्वभावाचा प्रत्यय आला. समोर एक चिमुकले दगडी उद्यान होते. त्यातून एक चिमणा झरा खळखळत होता. पलीकडून पुलासारखी गॅलरी गेली होती. बहालावर ओळीने जपानी आकाशकंदिलासारखे दिवे टांगले होते. त्यांच्या मंद प्रकाशात तो झरा चमकत होता. आणि सतारीचा झाला वाजावा तसा स्वर चालला होता. पलिकडून कुठूनतरी सामिसेनवर गीत वाजत होते. (सुदैवाने कोणी गात मात्र नव्हते.) चौरंगावर चिनी सुरस सुरसुधा रांधियली होती. त्या दृश्याला स्वरांची आणि जपानीणबाई बाई लडिवाळपणा करीत होत्या. 

क्योटोतल्या त्या जपानी खाणावळीतली रात्र बोरकरांच्या जपानी रमलाच्या रात्रीची याद `जंबिया मधाचा मारि काळजात!' रियोकान सोडताना त्या दासीने पुन्हा बूटाचे बंद बांधले. आणि सगळ्याजणींचा ताफा रांगेत उभा राहून दहा दहा वेळा वाकून म्हणाला "सायोना~~रा------सायोना~~रा---!" छे! जपानी बायकांचा सायोनारा छातीचे ठोके थांबवतो!

पुर्वरंग

पु.ल. देशपांडे 

हा लेख संपूर्ण वाचण्यासाठी खालील चित्रावर क्लिक करून पुस्तक घरपोच मागवा.

मलाय भाषा

सात-आठ दिवसांत मी सिंगापुरात रुळु लागलो होतो. मलाय भाषेतल्या काही शब्दांवर तर माझा फारच लोभ जडला. विद्दाधर चेंबुरकर हा पार्लेकर असल्यामुळे त्याच्या अस्सल भाषाप्रभुत्वाविषयी मला शंका नव्हती. परंतु त्याच्या बायकोने टेलिफोनवरुन कुणाला तरी "साला!" म्हणून रिसिव्हर आपटल्यावर मी मात्र जरासा गडबडलो. पण तिच्याही लक्षात माझी अस्वस्थता आली असावी. "मलाय भाषेत ` रॉंग नंबर' असे टेलिफोनवर म्हणायचे असेल तर `साला!' म्हणतात." हे ऎकून त्या भाषेचा यथार्थ शब्दयोजना-सामर्थ्यावर माझे एकदम प्रेम बसले. `ट्रिंग ट्रिंग' ऎसा `खोटा नंबर' फिरल्यावर `हलो हलो' ला `साला' ह्यासारखे समर्पक उत्तरे दुसरे मला तरी सुचत नाही! हे दु:ख टेलिफोनशी घनिष्ठ संबंध असणाऱ्यांनाच कळावे. रात्री बाराएकच्या सुमारास गाढ निद्रेतून जागे करणारी ती क्षुद्र घंटिका! `हॅलो' म्हणून आपण विचारतो आणि पलिकडून कुणीतरी `केम सुखमडल सेठ----' अशी प्रस्तावना करून `न्यूयोर्क कोटन' बद्दल अगम्य भाषेत बोलू लागतो. अशा वेळी `साला!' हा मलाय शब्द काय चपखल बसेल! वा!

जगात असे आंतरराष्ट्रीय सुबक शब्द जमवून भाषा बनवली पाहिजे. होय आणि नाही यांना मात्र मलाय `आडा' आणि `तिडा' तितकेसे चांगले वाटत नाहीत. आणि एकदा मला चहात दुध हवे होते असे कुजबुजल्यावर आमच्या मित्राच्या पत्नीने मोलकरणीला `बाबा लागी सुसू' म्हटल्यावर मी दचकलो! पण मलाय भाषेत दुधाला `सुसू' म्हणतात. `बाबा' म्हणजे आण आणि `लागी' म्हणजे काय कोण जाणे! बाकी ही भाषा फार सोपी आहे. प्रत्ययबित्यय भानगडी कमी! शब्द एकमेकांसमोर ठेवायचे. मलाय भाषेचेचे अधिक सुंदर स्वरुप म्हणजे `बहासा इंडोनेशिया'. संस्कृत शब्दांचा यात खूप भरणा आहे. इंडोनेशिया तर ठायीठायी संस्कृतचे ठसे आहेत. 

मलायात आणि इंडोनेशियात मुख्य धर्म इस्लाम, पण ह्या इंडोनेशियातल्या इस्लामी बंधूंवर प्राचीन भारतीय संस्कृतीचा छाप टिकून आहे. अर्थात काही शब्द भलतेच घोटाळ्यात टाकतात. मलायमध्ये मोठ्या बहिणीला `काका' म्हणतात. पण `काकी' म्हणजे पाय! डुकराला `बाबी' म्हणतात! छातीला `दादा' म्हणतात, पण पाठीला वहिनी म्हणत नाहीत! डोळ्याला `माता' पण `मातामाता' असे दोनदा म्हटले की पोलीस! आजीला `नेने' पण आजोबा लेले नव्हेत! अनेकवचने करणे फार सोपे. तोच शब्द दोनदा उच्चारायचा! `मुका' म्हणजे चेहरा आणि `मुकामुका' म्हणजे चेहरे. चेहरा आणि मुका यांचे अद्वैत मानणारे हे लोक थोरच. पण खरा मुका घेण्याला मात्र `चिओंब' म्हणून चुंबण्याच्या जवळ जातात. छातीला `दादा' म्हणणारे बहाद्दर हदयाला `चिंता' म्हणतात आणि प्रेयसीला चिंतातुर न म्हणता `चिंता मानिस' म्हणतात. `मानीस' म्हणजे गोड! आणि `पडास' म्हणजे तिखट! बाकी मलाय स्त्रिया क्वचीत मानिस चिंता करायला लावतातही. एखाद्या सुस्तनीची दादागिरी कां चालते हे मलायात गेल्यावर अधिक कळते.

- पु.ल. देशपांडे 
पुर्वरंग

मायदेश

शिवाजी महाराज आणि लोकमान्य यांच्या स्मरणाने आजही गदगद्णारे लोक आम्ही.मायदेशहून येणाऱ्या पत्रांची आणि वर्तमान पत्रांची वाट बघत इथली मराठी माणसे एकमेकांना धरून आहेत. मी ह्या परदेशच्या प्रवासात एकूण हेच पहात आलो. दूर देशी जावे, अफाट पैसा मिळवावा, त्या त्या देशांच्या संस्कृतीशी समरस व्हावे-- तिथले लोक निशागारात जातात म्हणून आपणही जावे, त्यांनी बॉलडान्स केला कि आपण करावा,त्यांच्या बायकांची वेषभूषा - केशभूषा आपण स्विकारावी, असली स्वत्व सोडायला लावणारी समरसता आपल्या मराठी मंडळींत बरीच कमी- मराठी बायकांना मोकळेपणाने मद्यपान किंवा धूम्रपान करताना मी क्वचितच पाहिले आहे.

साहेबाने आपला आपला क्रॉस जगभर नेला आणि कुठल्याही देशात तो राहिला तरी आपल्या घरात तो क्रॉस लावतो.ख्रिस्ताची तसबीर लावतो. तो फॉरवर्ड! आणि आम्ही आमच्या बजरंगाची किंवा गणरायाची तसबीर लावली तर ते बॅकवर्ड! हे केवळ गुलामीचे पाप.एखादी देवाची तसबीर. एखादे शिवाजी- राणाप्रतापाचे चित्र, एखादे मराठी पुस्तक मायदेशाशी आपले नाते ठेवते. 

परदेशात गेल्यावर आपल्या मायभूमीची नाळ अजिबात कापून टाकायला नको. परदेशची गोष्टच सोडा, पण इथे देखिल काही मराठी आया इंग्रजी माध्यमातून शिकणाऱ्या आपल्या मुलांचे इंग्रजीतून लाड करताना दिसतात तेव्हा मला संताप येतो. त्या घरी पुन्हा जाऊ नये असे वाटते. जगातल्या कुठल्याही इतर देशातल्या माता आपल्या लेकरांचे परक्यांच्या भाषेतून लाड करीत नाहीत. हे म्हणजे स्वतःचे स्तन्य असताना शेजारणीचे उसणे आणून
पाजण्यासारखे आहे.

पु.ल. देशपांडे

-पुर्वरंग