"व्यक्ती आणि वल्ली" .....एक प्रसंग......

चितळे मास्तर

एकदा जमिनीवरचे वारे आणि समुद्रावरचे वारे शिकवीत होते.

"हं, गोदाक्का, सांग वारा कुठल्या दिशेला वाहतोय?"

"गोदाक्का, वारा वाहतोय कुठल्या दिशेनं?"

गोदी आपली शंकू वाण्याच्या दुकानातल्या पोत्यासारखी बाकावरच ढुप्प करून बसलेली. "कार्टे, बूड हलवून उभी राहा की जरा. आश्शी!" अगदी मॅट्रीकपर्येतच्या मुलीलादेखील 'बूड' हलवून उभी राहा असे सांगण्यात काही गैर आहे असे चितळे मास्तरांनाही वाटत नसे आणि त्यांच्या पुढल्या शिष्यगणालाही वाटत नसे. मग गोदी खालचा ओठ पुढे काढुन शुंभासारखी उभी राहायची.

"हां, सांगा आता, कुठले वारे वाहताहेत?" मास्तरांनाही विचारले, गोदी गप्प.

"गोदुताई, तुझा पदर कुठल्या दिशेला उडतोय बघ--डोंगराच्या की समुद्राच्या?
राम्या तु सांग."

मग गोगट्यांच्या राम्या बिनदिक्कत गोदीला म्हणाला होता, "ए गोदे, नीट उभी राहा की--"

"का रे राम्या?" मास्तर दटावायचे.

"मग आम्हाला तिचा पदर नीट दिसणार कसा?"

"तिचा पदर कशाला दिसायला हवा?"

"मग वारा डोंगराकडे की समुद्राकडे कळणार कसं?"

"भोपळ्या, अरे परीक्षेत गोदीला का उभी करणार आहेस?" अरे. दिवसा वाहतात ते लॅंड विंड्स की सी विंड्स?"

मग सगळ्या वर्गाकडुन "दिवसा वाहतात ते--" ह्या चालीवर पाचपंचवीस वेळा घोकंपट्टी व्हायची. आणी मग "गोदीच्या पदराचा आणि लॅंड विंड्सचासंबंध.....?"

"ना~~~~ही!" पोरे ओरडायची.
---------------------------------

नामू परीट

कुठक्या तरी एका इंग्रजी चित्रपटाला मी आणि माझी पत्नी गेलो होतो. कुठल्याही मध्यमवर्गीयाच्या डरपोकपणाला साजेल असे वरच्या वर्गाचे तिकीट काढुन बसलो होतो. काळोखात काही वेळाने माझ्या मांडीवर कुणीतरी थापटल्याचा मला भास झाला. अंधारात मी चमकुन बाजुला पाहीले.

"पी. यल. साहेब, पान खानार?"

आवाज ओळखीचा वाटला. चित्रपटग्रुहातल्या अंधारात काही वेळाने आपल्याला दिसू लागते. शेजारी बुशशर्ट आणि पॅंट (अर्थात दुस-याची) घालून नामूराव बसले होते. मी निमुटपणे पान घेतले.

"तंबाकू देऊ?"

"नको ---थुकायची पंचाईत होते."

"खुर्चीखाली मारा पिचकारी." नामुचा सल्ला.

"चूप!" "शु~~~" समोरून कुणी तरी आवाज दिला.

"च्यायला--- डाकुमेंट्रीत काय बघायचं असतं? मेन पिक्चर इंटर्वल पडल्यावर सुरु होत."

काही वेळाने इंटर्वल झाला. नामुच्या शेजारी आमच्याच चित्रपटांतून काम करणारी, मध्यमवयाची एक्स्ट्रातंली बाई पदरविदर घेऊन मारे एखाद्या सरदारकन्येसारखी बसली होती. मला पाहील्यावर तिने मोठ्या थाटात नमस्कारही ठोकला.

"वैनी , आमची फ्यामिली!"

नामुचे आमच्या कुटुंबाशी तिची ओळख करून दिली. कोल्हापूरला एकदा त्याने आम्हाला सत्यनारायणाला बोलावले होते त्या वेळी हिने त्याची 'फ्यामिली' पाहीली होती.

"हो, कोल्हापुरला भेटलो होतो." आमची बायकोही नामूला नको त्या सभ्य पातळीवर आणीत म्हणाली.

"ती निराळी-- ही ष्टेपनी."

कुठेही संकोचाचा लवलेश स्पर्श नाही. मी आणि माझी पत्नी मात्र जागच्या जागी संकोचलो.

"नामू--" मी उगीच विषय बदलीत म्ह्टले, "इंग्लिश पिक्चरमध्ये काय समजतं रे तुला?"

"फुकट पास आहे !"

"ह्याही मॅनेजरचे कपडे तुच फाडतोस वाटतं?"

"नाही, डोरकीपरचे! साहेब, पण पिक्चर झकास आहे. लवशिन काय काय घातले आहेत. ट्रॉली निस्ती गार गार फिरवली आहे.

"माझ्या सुदैवाने अंधार झाला आणि पिक्चर सुरू झाला.


पहिल्या वीकलाच होल्डोर फिगरच्या खाली गेलं साहेब ! मिणर्वाच्या मॅनेजरचे कपडे आपल्याचकडे आहेत ना साहेब. त्यांणीच सांगितलं


"साहेब, काल अन्नासायबाला हातकड्या पडल्या !"


"कोण अण्णासाहेब..?"


"आपले नौयूगचे !"


"का ?" मी आश्चर्याने विचारले.


वास्तविक या 'अन्नाना' कधीतरी हा सोहळा भोगावा लागणार असा मला अंदाज होताच. पण तो मुहूर्त इतक्या लवकर धरला जाईल अशी कल्पना नव्हती. दुसऱ्या प्रोड्यूसरच्या मालकीचे रॉ स्टॉकच डबे चोरून विकणे, त्यांच्या जागी स्टोर मधे रिकामे डबे ठेवणे, कुणाचे काळे पैसे पांढरे करून देतो म्हणून सांगून देणाऱ्याचे डोळे पांढरे करणे, खोटे हिशोब मांडणे, एक्स्ट्रा लोकांचे पैसे हातोहात उडवणे वगैरे त्यांचे बरेचसे पराक्रम होते. -----------------------------------------

सखाराम गटणे

सखाराम गटणे आत आला आणि त्याने अत्यंत आदराने माझ्या पायाला हात लावून नमस्कार करून मला दस-याचे सोने दिले. माझे वाह्यात मित्र हे द्रुश्य पाहत होते.

"आपण मला कदाचित ओळखलं नसेल--"

"वा वा ! ओळखलं की! मागे एकदा व्याख्यानाला होता तुम्ही --"

"हे सुर्यानं काजव्याचं स्मरण ठेवण्यासारखं आहे!" गटण्याने सरवाप्रमाणे एक लेखी वाक्य टाकले.

आता ह्या मुलाला काय करावे ते कळेना. बरे, मुद्दाम सोने द्यायला घरी आलेला.त्याला कपभर चहा तरी द्यायला हवा होता. गटण्याच्या चेह-यावरच्या भक्तिभावाने मी हैराण झालो होतो.

"मला आपल्याला काही प्रश्न विचारायचे होते."

"आपण पुन्हा केव्हा तरी भेटु या. चालेल का?"

"केव्हा येऊ? आपल्या प्रतिभासाधनेच्या वेळा सोडुन कोणत्याही वेळा सांगा!"

मला त्याला ओरडून सांगावेसे वाटले, "मुला---अरे माणसासारखा बोल की रे.तुझ्या जिभेला हे छापील वळण कुठल्या गाढवानं लावलं? प्रतीभासाधनाची कसलीडोंबलाची वेळ?... "पण ह्यातले काहीही मी म्हटले नाही. गटण्याच्या डोळ्यांतछप्पन्न संशाची व्याकुळता साठली होती. बोलताना त्याचे डोळे असे काही होत, त्याच्या कपाळावरच्या आणि गळ्याच्या शिरा अशा काही विचित्रपणे ताणल्या जात, की असल्या आविर्भावात त्या मुलाने एखाद्या शिव्या दिल्या तरी देखील त्या घेणा-याला ह्या देणा-याची दया आली असती. एथे तर त्याच्या जिभेवर साक्षात सरस्वतीने मराठी भाषेचा 'क्लास' उघडला होता.

"हे पाहा, पुढल्या आठवड्यात एखाद्या संध्याकाळी या."

"निश्चित वार सांगू शकाल का आपण? नाही सांगितला तरी चालेल. मी रोज येत जाईन. प्रयास हा प्रतीभेच्या प्राणवायू आहे असं कुडचेडकरांनी म्हटलचं आहे."

"कुणी?"

"स.तं. कुडचेडकर ---'केतकी पिवळी पडली' चे ख्यातनाम लेखक."

"अस्सं!" कुडचेडकर नावाचा मराठीत कुणी साहित्यिक आहे, याचा मला पत्ताही नव्हता. आणि गटण्याला त्याच्या 'केतकी पिवळी पडली' (हे नाटक होते, कादंबरी होती की आणखी काय होते देव जाणे) पुस्तकातली वाक्ये पाठ होती. ह्या गटण्याची केस अगदीच हाताबाहेर गेली होती.
-----------------------------------------------

बटाट्याच्या चाळीतील काही आठवणी..

"गच्चीसह---झालीच पाहिजे" ह्या लेखातील एक मजेदार प्रसंग 

मेंढे पाटलांच्या बंगल्यात दारात त्यांच्या प्रचंड अल्सेशियन कुत्र्याने शिष्टमंडळाचे भरगच्च स्वागत केले. प्रथम द्वारकानाथ गुप्त्यांच्या कोटाची चव त्याने घेऊन पाहिली, त्यानंतर सोकरजींना पुढल्या दोन पायांनी आलिंगन दिले आणि बाबा बर्व्याचा पंचा ओढला. (बाबांचा पंच्यापासून काचा सुटला, पण कमरेपासून पंचा सुटला नाही!!) काही वेळाने एक गुरखावजा भय्या अगर भय्यावजा गुरखा घावत आला आणि त्याने नुसत्या "अबे टायगर--" एवढ्या दिन शब्दांनी त्या भयानक जनावराला लोळण घ्यायला लावली. 

भय्याच्या (अगर गुरख्याच्या) थाटावरून हेच मेंढे पाटील अशी सोकरजी त्रिलोकेकरांची समजूत झाली आणि त्यांनी त्याला गुड मॉर्निंग केले. मेंढे पाटलांच्या 'आश्वासनाच्या सभे'त सोकाजीराव हजर नव्हते. गुप्ते एक डोळा कुत्र्यावर व दुसरा गुरख्यावर ठेवून होते. शेवटी बाबांनी तोंड उघडले,

"नमस्ते---" 

"क्या हे?" गुरखा. 

"हम बटाट्याची चाळकी ओरसे शिष्टमंडळ के नाते श्रीमान मेंढे पाटीलजी के दर्शनके लिये आये है--" आचार्य. 

"हम सोकाजी त्रिलोकेकर ओर बाबा बर्वे आचार्य होएंगा--" त्रिलोकेकरांनी हिंदीची चिंधी केली. 

"जरा थांबा हं--" आचार्य बाबांनी त्यांना आवरले, 

"हमारी प्रार्थना है कि श्रीमान मेंढे पाटील हमें दर्शन देनेकी कृपा करेंगे!" 

"हम करेंगे या मरेंगे--" गुप्ते उगाच ओरडला. 

"गुप्तेसाहेब, जरा--" बाबांनी त्यांना थांबवीत म्हटले, "जनताकी मांग हम श्रीमानजी के प्रती निवेदन करने का स्वप्न-स्वप्न- 

"हमारे ऊर मे बाळगते है!" त्रिलोकेकरांनी दुसरी चिंधी फाडली. इतक्या सभांषणानतंरही गुरख्याच्या डोक्यात काही प्रकाश पडला नाही.काय आहे राव, निट सांगा की--" गुरख्याच्या (अगर भय्याच्या) तोंडून अस्खलीत मराठी ऎकुन पाद्याने अथर्वशीर्ष म्हटल्याच्या धक्का तिघांनाही बसला, "माफ करा हं. मला वाटलं, आपण गुरखे आहा-- "किंवा भय्ये!" 

"भ्रमण मंडळ"ह्या लेखातील एक प्रसंग 

--काही वेळाने कल्याण आले. बाबुकाकांना कल्याणच्या सुभेदाराच्या सुनेची आठवण झाली. सोकाजी त्रिलोकेकरांनी कुठलासा डोंगर दाखवुन तिथे हाजी मलंगाची समाधी असल्याचा व्रतातं सांगतिला. काशिनाथ नाडकर्ण्यानां केव्हापासुन तहान लागली होती. त्यांच्या खिडकीसमोर चहावाला आला आणि कोचरेकरमास्तरांनी शेजारच्या मावळ्याशी दोस्ती केली. 

"कुठं पुण्याला चाललात का?" 

"आपुन कुटं चालला?" कोणत्याही प्रश्नाला सरळ उत्तर द्यायचं नाही ह्या शेतकरीधर्माला जागुन त्याने उलट प्रश्न केला. "पुण्याला. तुम्ही?"

"आम्ही लोणावळ्याला. तिथं गाडी बदलून तळेगावला जायाचं." 

"तळेगावाला असता वाटतं आपण?" 

"नाही." कुठे असतो हे उत्तर नाही. 

"मग?" 

"दुसरंच गाव हाय!" 

"कोणतं?" 

"ढोरवाडी-- म्हंजी ही पिराची ढोरवाडी नव्हं. ती आली अंदा-या मावळाच्या अंगाला. आमची फकिराची ढोरवाडी." 

"दोन ढोरवाड्या आहेत वाटतं?" 

"तिन! येक पिराची, येक फकिराची, आन एक जंगमाची ढोरवाडी हाय. ती पार खाल्ल्या अंगाला हाय." 

"खाल्ल्या अंगा" चे कोडे कोचरेकरानां उमगले नाही. परंतु "अस्सं!" असे म्हणुन जंगमाची ढोरवाडी कुठे आहे हे आपल्या नेमके लक्षात आल्याचा त्यांनी चेहरा केला. 

"आपून काय ब्य़ांडात असता का पोलिसात?" कोचरेकरमास्तरांच्या 'ड्रेसा' कडे द्र्ष्टी टाकीत शेतकरीदादांनी सवाल केला.

"नाही, शिक्षक आहे मी." 

"म्हंजी मास्तुर! पुन्याच्या साळंत?"

"नाही, मुंबईच्या." 

"हा-- मोठी असल साळा! आमच्या गावाला गुदस्तसाली झाली साळा, परमास्तर लय द्वाड हाय. च्यायचं खुटायवढं कारटं धाडलय मास्तर करुन, काय पोरं हाकनार?"   

असे म्हणुन बसल्या ठिकाणाहुन मास्तराच्या निषेधार्त त्याने एक तंबाखूची पिंक खिडकीबाहेर तोंड काढुन टाकली. 'पोरं हाकणं', 'खुटाएवढं कारटं'वगैरै शब्दप्रयोग कोचरेकरमास्तरांना तांदळांतल्या खड्यांसारखे लागत होते. प्रवासात पंडितमैत्री होते अशा अर्थाचा श्लोक त्यांनी पाठ केला होता. त्यांच्या वाट्याला मात्र हाशिक्षकांविषयी एकेरी उल्लेख करणारा इसम आला होता. परंतु पुण्यात 'पंडित' नक्कीभेटतील ह्या आशेवर ते तग धरुन काशीनाथ नाडकर्ण्यांच्या पेटा-यावर बसले होते. 

"आपण ढोरवाडीला काय करता?" 

"शेती हाय आमची!" विचारलेल्या प्रश्नाला सरळ असे पहीलेच उत्तर मिळाल्याचा कोचरेकर-मास्तरांना माफक आनंद झाला! 

"जपानी भातशेतीविषयी आपलं काय मत आहे?" आणखी एक प्रयत्न कोचरेकरमास्तरांनी केला. 

"जपानी?" "आपल्या देशात सध्या जो प्रयोग चालला आहे जपानी भातशेतीचा---" 

"खुळ्याचा कारभार आहे समदा. त्यो आमचा पुतन्या कुठं शेती कालिजात शिकून शाणा झालाय, त्यानं चलविलंय काय तरी श्येतावर ह्यो जपानी खुळच्येटपणा--" 

"पण आपण नवीन नवीन प्रयोग केल्याशिवाय प्रगती होणार कशी? प्रयोग हा प्रगतीचा पिता आहे." वर्गाताल्या भिंतींवर लिहीलेल्या अनेक वाक्यांपैकी एकवाक्य कोचरेकरमास्तर म्हणाले. 

"घ्या!" कोचरेकरमास्तरांच्या प्रश्नाला चोळलेली तंबाखु हे उत्तर मिळाले. 

"नाही. तंबाखु खात नाही मी." "आमच्या साळंतला मास्तुर इड्या फुंकीत बसतो. नकायवढं मास्तुर--थुत!" ----------