हा लेख मराठीत टंकून आपल्या ब्लॉगसाठी पाठविल्याबद्दल श्री सतीश बेलवलकर ह्यांचे मनापासून अनेक धन्यवाद.
गुत्तीकरांन सारखे हे उत्साह नाशक उपदेशक गुरु खड्या सारखे वगळावे. त्यासाठी गुरुला प्रसन्न करणाऱ्या खड्याऐवजी गुरुची पीज टाळणारा खडा मिळाल्यास पहावा सतत इतरांच्या उत्साहावर विरजण टाकणाऱ्या अशा मंडळींना टाळणे हे डासांना टाळण्याहून अवघड. पण असल्या अनिष्ट गुरुला आडवे करणारे गुरु महाराज अचानक मला आमच्या चाळीतच भेटले. समोरचे एम. एस. कुलकर्णी, कुठल्याही चाळीत आढळतात तसे चार कुळकर्णा यातील हे कुळकर्णी असे मी मानीत होतो. गादीवाले गोरे आणि मंडळीत गोऱ्याचे हिशोब ठेवण्याची कारकुनी करतात गोऱ्यांच्या इंग्रजीतल्या प्रभुत्वामुळे एम.एम. हा त्याच्या नावातल्या अद्य अक्षरांचा यं. यं. झाला आहे. चाळीतील सगळी माणस त्यांना यं यं. च म्हणतात. मुलंही यं. यं. काकाच म्हणतात ते स्वतः टेलीफोन वरुन पण यं. यं. असाच उल्लेख करतात सकाळी, दुपारी, संध्याकाळी केव्हाही पहा चेहऱ्यावर “महाराष्ट्र राज्य लॉटरीचा कलका फल आजच" मिळाल्याचा आनन्द ओसंडत असतो. एकदा असेच खुशीत दिसले. मी काहीतरी बोलायच म्हणून म्हटलं "काय यं यं खुशीत दिसतात?" ।
- वेट म्हणत त्यांनी एखाद्या सराफाने मखमली पेटीतला दागिणा उचलून धरावा अशा ऐटीत पिशवीतून तट्ट भरलेली मटारची शेंग काढली आणि म्हणाले “लुक ऍट हर - व्हाट ऐं शेंग/कशी आहे?" शेंगेला मराठी प्रमाणे इंग्रजीतही स्त्रीलिंगी करुन यं यं नी मला खुशीचे कारण दाखवले जग जिंकायला निघालयाचा उत्साहात यं यं बाजारात भाजी आणायला जातात. बसच्या क्यमुध्ये देखील सदैव सैनिकापुढे पुढेच जायचे म्हणायला उभे राहिल्याच्या ऐटीत उभे असतात. हे कुटूंब सगळे सण उत्साहात साजरे करतात आमच्या चाळीतच कशाला ऐकूण सगळीकडेच सण साजरे करणे हे आता मागसले पणा लक्षण मानल जायला लागलंय पण कुळकर्णीच्या खिडकीत पाडव्याला न चुकता गुडी उभी राहते - दिवाळीला आकाश कंदील लटकतोच पण नाताळात देखील ताऱ्यांच्या आकाराचा आकाश कंदील "हॅपी न्यु ईअर" करत झळकत असतो रमजान ईदच्या दिवशी पण कुळकर्णीबाई खीर
आणि (भोपळ्याचा) कोर्मा करीत असतील. गणपती बाप्पातर हवेतच. यं यं अति उत्साहाने ती मूर्ति लाल पाटावरुन आणताता. एखाद दोन बाळ कुलकर्णी पुढे झांजा ही वाजवत असतात. वाढत्या किंमतीमुळे मुर्ती आकाराने आखडत गेली. तरी उत्साहाला
आहोटी नाहीच यंयंची कौटुंबिक बांधिलकी भलती भक्कम आहे.
आपल्या गणपती मागून प्रचंड जन समुदाय येतोच अश्या थाटात मुर्ति आणतात आणि मनात आणील तर आपला गणपती मंडईच्या महाकाय गणपतीला सोंडेवर घेईल अश्या ऐटीत लकडीपुलाचा घनदाट गर्दीतून स्वतःच्या आणि आळीतल्या इतर शिशुप्रजेसह वाट काढीत विसर्जनाला नेतात यांच्याशी बोलतांना आजवर मी कुठलीही वस्तू महाग झाल्याची तक्रार ऐकली नाही. सगळ्या हौशी मासिक बजेटात कसे बसवतात देव जाणे, गादीवाले गोरे आणि मंडळीत त्यांना अवांतर प्राप्ती आहे असेही नाही. फारतर अंथरुण पाहू. पाय पसरण्याचा धडा त्यांना त्या गाद्यानी दिला असावा. आजूबाजूची दुकाने सनमायका, ट्युबलाईट, आरसे, पंखे वगैरे अलंकरांनी सजीली तरी गादीवाल्या गोऱ्यांचे दुकान आद्य संस्थापक दे. भ नारोपंत गोरे त्यांनी त्रेतायुगात. जेव्हा केव्हा थाटले होते तसेच त्यांचा मागून गादीवर आलेल्या त्यांच्या वारसांनी ठेवले आहे. त्या लखलखत्या आधुनिक बाजार पेठेत, तुरुंगाच्या गजाआड पालथी मांडी घालून चरख्यावर सूत काढणाराचा महात्मा मोहनदास करमचंद गांधींचा शिळाप्रेसवर छापलेल्या रंगीत फोटो असलेले हे एकमेव कळाणहीन दुकान - शेजारच्या दुकानात डिम्पल, टीना मुनीम, शैरान अशी बुचकळ्यात टाकणारी नावे धारण करण्याऱ्या (आणि त्या खेरिज इतर फारसे काही धारण न करणाऱ्या) सौदर्यवतींची रंगबिरंगी चित्र लटकली आहेत आणि गादीवाल्या दुकानांच्या भिंतीवर मात्र ते एक मो. क. गांधी आणि बाकी फक्त पोपडे आहेत. असल्या वातावरणात राहून ही यं यं चा उत्साह गादीतून कापूस उसवावा तसा उसवत असतो. त्या उत्साहाला विरजण लावणे गुत्तीकरालाही जमले नाही. गेल्या गणेश चतुर्थीची गोष्ट यं यं गणपतीची मूर्ती आणतांना मांजर आडवे यावे तसे गुत्तीकर आडवे आले मी वरच्या बालकनीत आलों खाली पाहातो तर यं यं आणि गुत्तीकर ह्यांचे जोरदार सवाल जबाब चाललेले सवयीप्रमाणे गुत्तीकरांनी आपल्या उत्साह नाशक शब्दाचे विरजण यं यं वर फेकले असणार पण यं यं आपल्या वाणीने प्रती पक्षाला कापूस पींजल्यासारखा पिंजू शकतो हे मला त्या दिवशी कळले.
तेथे गुत्तीकरांना फैलावर घ्यायच्या थाटात म्हणत होता “ गणपती कशाला आणायचा हा काय प्रश्न आहे" कमाल आहे गणपती नाही आणायचा तर आरत्या कुणापुढे म्हणायच्या?
“कशाला म्हणायला हव्या आहे आरत्या" गुत्तीकर बोलले “मग रचणाऱ्यांनी त्या रचल्या कशाला गादीखाली ठेवायला (मला वाटल गादीखालीच म्हणाले) ।
“अहो पण आरत्या ओरडून आणि झांजा बडवून आळीत गलका माजवण्यात काय अर्थ आहे" भलें आरतीला गलका म्हणतात. मनुष्य आहे तिथे आरडा ओरड आहेच. चोवीस तास शांतता तर घर काय आणि स्मशान काय सेम टू सेम
“पण मि कुळकर्णी हा सगळा पैशाचा अपव्यय आहे गुत्तीकर" गणपती आणणे पाडव्याची गुढी उभारणे, दिवाळीला पणत्या लावणे दसऱ्याला आपट्याची पाने आणणे हा जर पैश्याचा
अपव्यय असेल तर चांगला व्यय कुठला? डॉक्टरांची बिल भरण्याकरता पैसा साठवणे हा?
“नाही-नाही मूर्त्या विकत घेण्यात पैशे साठवा. त्या दीड दिवसानंतर पाण्यात बुडवा. पुढल्या वर्षी नवी मूर्ती नवा खर्च. पुन्हा पैशे पाण्यात. मला वाटले इथे यं यं तडकणार, पण अगदी अलट तो म्हणाला “आय ऐम सॉरी फॉर यू" ह्या इंग्लीश वाक्याचा अजून परिणाम व्हावा म्हणून यं यं नी त्याला अनुष्टुभाची चाल लावली असावी.
“गुत्तीकर साहेब पैसा ही वस्तू पाण्यात कधी जात नाही फक्त खिसेपालट होतो. आपल्या हातातली साधी दोन रूपयाची नोट आपल्या खिशात येण्याआधी किती खिशातून हिंडून आली असेल याचा तुम्ही कधी विचार केला आहे का? अहो, लक्ष चौऱ्यांशी फेरा माणसा सारखा नाण्याला सुद्धा असतो. मनात आश्चर्य युक्त आदर किंवा आदरयुक्त आश्चर्य यातलं काहीतरी दाटायला लागल होतं. हे म्हणजे आपल्या दारी पहाटे रोजच वर्तमान पत्र टाकणाऱ्या इसमाने "आजचा
अग्रलेख मी लिहिलाय जरा वाचून तूमचे मत सांगा - म्हटले तर आपले जो होईल तस माझं झालं होतं.
अहो पैशाचा कसला हिशोब करता? नुसती गणपतीची मूर्ति आणायला आपला बाप निघालाय म्हणतांना पोरांचे चेहरे किती फुलतात, ते कधी पाहलय तूम्ही? हातात नवा आकाश कंदील घेतलेले पोर आनंदानी कसे उजळून येतं पाहिलय तूम्ही? एवढच कशाला यतेचे नवीन पुस्तक, नवी छत्री पोरांना मिळाल्यावर ते पोरं कश्या उड्या मारतात ते तुम्ही पाहिलय. नव्या पस्तकाचा वास तूम्ही घेतलाय का? अहो नवे ह्या शब्दातच जादू आहे. आमच्या दुकानात जूनी गादी फाडून त्यातला कापूस पिंजून आम्ही नवी गादी बनवून गि-हाईकाला देतो त्यावेळेला नव्या गादीचा नवा गब्दुलपणा आम्हाला गि-हाईकांच्या चेहऱ्यावर दिसतो.
प्राण प्रतिष्ठा, आरत्या, देवे वगैरेह षोडशोपचार होण्या आधीच हातातल्या विधादात्या गणपतीची एवढी पॉवर यं यं मधे शिरलेली पाहून मी थक्कच झालो. त्यांचे बोलणे काही तर्काला धरून होते असे नाही. पण त्या मागच्या तळमळी मुळे तर्क वगैरे दुय्यम होते. शेवटी समारोपाच्या सुरात यंयं म्हणाले “ ते जाऊ दे गुत्तीकर संध्याकाळी आरतीला या? यंदा उकडीचा मोदकाचा प्रसाद सर्वांना वाटणार आहे, आम्ही. कशाला म्हणून नाही विचारलत? गुत्तीकरांच्या डोक्यात इतके सारे उकडीचे मोदक किती पैशे निष्कारण वाया गेले. पहिल्यांदा आले असणार.
मग यंयं म्हणाला आमच्या लग्नाला यंदा १५ वर्षे पूर्ण झाली कशी गेली कळली नाही. अहो काल बोहोल्यावरून उतरंल्यासारखो वाटतय. इथं पोर खांद्यापर्यत उंच झाली तरी.
इथे मात्र कालच्या सारखा आज वाटणार खुद्द यंयं मला नवाच वाटायला लागला तोच-तोच वाटणारा कुळकर्णी रोज पाहत होतो, नव्हें, पाहुनही त्याला काय पाहायचे म्हणून पाहतही नव्हतो आता लक्षात आलं कि नवं पाहाव नवं शोधाव हा उत्साह नाहीसा करणारे अनेक अदृश्य गुत्तीकर आपल्या मनात नकळत मुक्कामाला आलेले असतात. एखाद्या यंयंला मात्र रोजचा दिवस नवा करून जगायचं रहस्य सापडलेला असतं ते नवं त्यांच्या गादीवाल्या गोरांच्या गिराहीकात दिसत, मटारीच्या शेंगेत दिसत, इतकच काय पण १५ वर्षापूर्वी जिच्याशी लग्न लागलं ती बायकों सुद्धा बोहोल्यावरून उतरतांना जशी दिसली होती तशीच दिसते. यंयंची धडपड "शेवटला दिस गोड व्हावा" ही नाही तर रोजचा दिवस नवा व्हावा ही आहे असा रोजचा दिवस नवा करुन जगायचा मंत्र सापडलेला 'गुरू' वर्षानवर्ष आमच्या गल्लीत घरा समोर राहातो. याचा मला पता नव्हता. रोजचा दिवस नवा करत जगायची विद्या ज्यांना साधली आहे त्यांच्या पंचागाची तिथी पाडव्याचीच म्हणायला हवी. नवे वर्ष हे त्यांचे “मागी पानावरून पुढे चालू' करीत जगणाऱ्यांची नव्हें. असा रोजचा दिवस नवा करून जगणाऱ्याच्या दारापुढे वर्षभर एक अदृश्य गुढी उभारलेली असते. यंयंच्या दारातली ती गुढी आता मला दिसायला लागली आहे. थैक्यू यं यं
(जराजिर्ण कागदावरून पुनर्लेखन सौ. शैला बेलवलकर, नागपूर)
(कालनिर्णय जानेवारी १९८८)
