पार्ले टिळक विद्यालयाच्या अमृत महोत्सव प्रसंगी पुलंनी पाठविलेले पत्र

महाराष्ट्राचे लाडके व्यक्तिमत्व पु. ल. देशपांडे पार्ले टिळक विद्यालयाचे माजी विद्यार्थी होते. शाळेच्या अमृत महोत्सव प्रसंगी त्यांनी पाठविलेले पत्र.

दिनांक: २१ डिसेंबर १९९५
श्रीमती मालविका वाटवे
मुख्याध्यापिका
पार्ले टिळक विद्यालय
विलेपार्ले

स.न.

यंदा साजर्‍या होणाऱ्या आपल्या शाळेच्या अमृतमहोत्सवाचे प्रसंगी माजी विद्यार्थ्यांचे स्नेहसंमेलन आयोजित केल्याचे वृत्त वाचून आनंद झाला. गेल्या पंचाहत्तर वर्षात शिक्षण क्षेत्रात अभिमान वाटावा, असे आपल्या शाळेचे स्थान आहे. या काळात पार्ले टिळक विद्यालय सर्वांगिण विकास व्हावा, या ध्येयाने प्रेरित झालेले पार्ल्यातले एक सांस्कृतिक केंद्र ठरले आहे. पारतंत्र्याच्या काळात विद्यार्थ्यांना बंदिस्त करून केवळ परीक्षार्थी न बनवता जीवनात चांगल्या मूल्यांचे जतन करणारे नागरिक बनवण्यासाठी सतत विकासाचे निरनिराळे कार्यक्रम हाती घेतले. विद्यार्थ्यांमध्ये उपजत असणाऱ्या निरनिराळ्या गुणांची वाढ करण्याला सतत प्रोत्साहन दिले. शाळेच्या आणि विद्यार्थ्यांच्या सुदैवाने सुरुवातीपासून विद्यार्थ्यांच्या सर्वांगीण विकासाची काळजी घेणारे शिक्षक शाळेला लाभले. कला आणि विज्ञान या दोन्ही शाखांत प्राविण्य मिळवणारे विद्यार्थी तयार झाले. अध्यापन हा केवळ उपजीविकेचा व्यवसाय न मानता शिक्षकांनी आपले व्रत मानले. बदलत्या समाज परिस्थितीत शिक्षणाच्या कार्याला बाजारी स्वरुप येणार नाही, याची दक्षता घेतली.

माजी विद्यार्थांच्या मेळाव्यात शाळेकडून आपल्याला आयुष्यात मोलाचे वाटावे, असे 'काय लाभले, याची चर्चा माजी विद्यार्थी करतीलच.


माझ्या सुदैवाने माझ्या वयाच्या आठव्या नवव्या वर्षापासून माझ्यातल्या साहित्य - संगीत - नाट्य इत्यादी क्षेत्रातल्या लहानशा गुणांचे माझ्या शालेय जीवनात कौतुक करून या शाळेने मला सतत प्रोत्साहन दिले. या कलांच्या क्षेत्रात आपण काहीतरी चांगलं करून दाखवू शकू, हा विश्वास माझ्या मनात निर्माण केला. आजचा माजी-बविद्यार्थी मेळाव्याचा प्रसंग त्या उपकारकर्त्या गुरूजनांचे कृतज्ञ भावनेने स्मरण करणे हा आहे. या प्रसंगी माझ्या गुरूजनांना स्मरणपूर्वक वंदन करतो आणि माझ्याहून वयाने लहान असलेल्या माजी विद्यार्थ्यांना वयाच्या वडीलकीचा आधार घेऊन यशस्वी व्हा, असा आशीर्वाद देतो.

(पु. ल. देशपांडे)
(संदर्भ: पार्ले टिळक विद्यालयाची अमृतमहोत्सवी स्मरणिका, इ.स. १९९६)

मी आणि माझे पत्रकार

शिव्यांचे थोडेसे सोडावॉटरच्या बाटलीसारखे आहे. पहिल्यांदा बूच उघडल्यावर जो फासकन आवाज होतो तो खरा ! पहिली शिवी ही खरी बाकीच्या शिव्यांत तो जोर ओसरत जातो. मग उरते खारटसारखे पाणी. भांडणातदेखील पहिली शिवी ज्या जोशात जाते, तितकी इंटेन्सिटी पुढल्या शिव्यांत राहत नाही. मग् मुख्यार्थाच्या दृष्टीने नंतरच्या शिव्या कितीही प्रतिभासंपन्न असोत. असल्या शिव्या घाव नाही करत; थोडीफार करमणूकच करतात. म्हणून नुसते शिव्यांचे भांडण पाहताना लोक विनोदी नाटक पाहिल्यासारखे हसतात. (विनोदी नाटकांना शिव्याही देतात.) एक शिवी परिणाम साधून जाते; अनेक शिव्या हसवून जातात. भांडण पेटवणारी पहिली शिवी कचकावून जायला हवी.
----

अरे देशपांड्या,
तुझा मराठी दुकानदारावरचा लेख वाचला. साल्या, आमच्या दुकानी येऊन बघ. बेरडा, (ती जातीयवाचक शिवी देणे गैर आहे, असे मला वाटले.) आम्हांला विनोद करता येत नाही काय? कोंबडीच्या, (ही ठीक आहे.) आमच्या दुकानी सदैव हाश्यकल्लोळ चालू असतो. येऊन बघ. तुझे तंगडे मोडून तुला परत पाठवू. कळावे.

आपला नम्र (हे आणि वर!)
एक मराठी दुकानदार.


(खरोखर असे पत्र आले होते. ही केवळ माझी कल्पना नव्हे.)
खरे तर त्या मराठी दुकानदाराने मला आपला पत्ता द्यायला हवा होता. मी निदान वेष पालटून तरी त्याच्या दुकानातला हास्य नव्हे, हाश्यकल्लोळ ऐकून आलो असतो आणि शनवारवाड्यासमोर मराठी व्यापारी जगताची माफी मागितली असती. बाकी तंगडीबिगडी तोडण्यात पटाईत असणाऱ्या ह्या दुकानदाराच्या दुकानी विनोदसुद्धा जरासा भारी दर्जाचा चालत असणार. हा दुकानदार बहुधा किराणा-भुसार असावा. कारण पत्र हिशोबाच्या
वह्यांच्या शाईत होते, एवढेच नव्हे तर त्याला हिंगाचा वास येत होता. (लोकांना हलकासा सेंटचा शिडकावा केलेली, जाईच्या पाकळ्या घातलेली पत्रे-आम्हांला हिंगाच्या वासाची! विनोदी लेख लिहा, विनोदी लेख लिहा-!) 'लेका, तुला हिंग लावून कोणी विचारणार नाही' ह्या वावप्रचारची सदरहू दुकानदाराला माहिती नसावी. मी डोळ्यांपुढे “कोणीतरी आणि मंडळी-किराणा व भुसार मालाचे व्यापारी. आमचे दुकानी अस्सल केशर, भूतछाप हिंग, शिंगाडे व जानवी जोड मिळतील...” वगैरे सचित्र मजकूर उभा करू लागलो. किराणा-भुसार दुकानात येणारा तो साबणबार, हिंग, अगरबत्ती, तूप, रॉकेल, गोडेतेल, केरसुण्या, गोणपाटे आणि पापड असल्या सुगंधी द्रव्यांतून निर्माण होणारा संयुक्त वास दरवळू लागला आणि मला तो हाश्यकल्लोळही ऐकू येऊ लागला.
तंगडी मोडायची भीती होती म्हणून मी माझ्या आत्म्यालाच तिथे पाठवले.

“एक नारळ द्या हो—” गि-हाईक.
“सोम्या, गि-हाईकाला नारळ दे—” तंगडमोड मराठी दुकानदार.
“चांगला द्या हं—”
“आमच्या नारळाचं खोबरंच नव्हे, तर करवंटीदेखील टिकाऊ असते—ठेऊन द्या—उपयोगाला येईल.” (स्मित हास्य.)
“फोडून द्या हं—”
“सोम्या नारळ फोड त्यांच्या पायांशी आणि पावलांवर पाणी टाकून तीर्थ घे—हा: हा: हा:! (सोम्या आणि मालकांचा हाश्यकल्लोळ.) काय हवांय?”
“वीस ग्राम जिरं—”
“सोम्या, ह्यांना जिरं देऊन जिरव रे ह्यांची.”
(खो: खो: खो: खो:!)
“मालक, काड्याची पेटी—”
“सोम्या, साहेबांना काडी लाव.”
(हशा, हाश्यकल्लोळ, खो: खो:, सर्व काही.)

- मी आणि माझे पत्रकार
पुस्तक - अघळपघळ

स्वच्छ आरशासारखं आत्मचरित्र

वाचनाचं आणि माझं तसं फारसं बरं नाही. रोजचं वर्तमानपत्र मी घेतो. परंतु घरी, शेजारी, ट्राममध्ये सहप्रवासी आणि कचेरीत सहकारी यांना बातमी-दान करण्याच्या पुण्याखेरीज माझ्या पदरात फारसं काही पडत नाही. फक्त संध्याकाळी परत येताना मला ते जपून आणावं लागतं. त्यासाठी कचेरीभर शोधही करावा लागतो. संध्याकाळी परतल्यावर कुटुंबाचा “ पेपर कुठे?” हा प्रश्न चुकत नाही. ह्यात कुटुंबाच्या वाचनाविषयी गैरसमज होऊ नये. रद्दीत पैसे अधिक मिळतात असा तिचा भाव आहे. इतर पुस्तकंही अधूनमधून वाचतो. त्यातून नानू सरंजामे हा साहित्यिक बेनसन जॉनसन कंपनीत असल्यामुळं, इच्छा असो वा नसो, साहित्यात सध्या काय चाललं आहे ते रोज ऐकावं लागतं. कथाकादंबर्‍या मला रुचतात. कवितांचंही मला वावडं नाही. पण आत्मचरित्रांची मात्र मला थोडी धास्ती आहे. चरित्रनायकाचं बालपण बहुधा सारखंच असतं. बहुतेक चरित्रनायकांना मुन्सिपालटीच्या दिव्याखाली अभ्यास करावा लागला आहे. बालपण गरिबीत घालवावं लागलं आहे. माफक चार आठ आण्यांची चोरीही करावी लागली आहे. प्लेगात तर त्याच्या घरची बहुतेक सगळी माणसं दगावतात. एका आत्मचरित्रात स्वतः आपणही दगावल्याचं कुणीसं लिहून ठेवल्याचं अंधुक स्मरतं. कादंबरीपेक्षा आत्मकथा लिहायला. अधिक कल्पनाशक्ती लागत असली पाहिजे. कारण सकाळी आपण कसली भाजी खाल्ली याची आठवण संध्याकाळी बहुधा नसते; आणि ह्या मंडळींना वयाच्या तिसऱ्या वर्षी घडलेल्या गोष्टी इतक्या संगतवारीनं सुचतात कश्या? की वयाच्या तिसऱ्या-चौथ्या वर्षीच पुढे आपण आत्मचरित्र लिहिणार याची जुळणी मनाशी झालेळी असते कोण जाणे. मला मात्र अशी नागमोडी वळणाची, चढउतारांची चरित्रं वाचण्यापेक्षा अगदी सरळ, सडेसोट चरित्र वाचायची फार इच्छा आहे.

उदाहरणार्थ, चरित्रनायकाचं बालपण : माझा जन्म एक जानेवारी एकोणिसशे सोळा साली झाला. माझ्या बालपणात तसं काही घडलं नाही. जन्मल्यापासून बाराव्या दिवशी माझं पुंडलीक असं नाव ठेवण्यात आलं. आईची प्रकृती ठणठणीत होती. वयाच्या पाचव्या वर्षापर्यंत मला, आईला अगर माझ्या वडलांना कसलाही त्रास झाला नाही. मी पाचव्या बर्षी इन्फंटीत गेलो, दिलेले धडे निमूटपणं पाठ केले. हिशेब काही बरोबर व काही चूक येत. बरोबर हिशेबांना मास्तर “हो वर” म्हणत. चुकला की खालच्या मुलाला माझ्या कानफटीत मारायला लावून वर व्हायला सांगत. मी मॅट्रिक पास होईपर्यंत माझ्या वडलांवर कसलंही किटाळ आलं नाही. त्यांचा पगार दरवर्षी वाढायचा तेवढा वाढत गेला. मीही पास होत गेलो. मॅट्रिक झालो. पुढं बी०ए० झालो. काही प्रोफेसर नीट शिकवीत; काही नीट शिकवीत नसत. पुढं नोकरी लागली. त्यातही वर्षाला पाच रुपये प्रमोशन व दोनशेचाळीसवर रिटायर हे निश्चित होतं. लग्न वेळच्या वेळी झालं. दाखवायला आणलेली पहिलीच मुलगी पसंत केली. लग्नानंतर चार मुली आणि दोन मुलगे झाले, वडील ऐंशी वर्षे जगले. मीही रिटायर होऊन दहा वर्षे झाली. आजार नाही. आयुष्यात एकदा मलेरिया, एकदा गालगुंड, एकदा टायफाइड, काही वेळा सर्दी, काही वेळा अपचन यापेक्षा रोग नाही.

असं स्वच्छ आरशासारखं आत्मचरित्र वाचायची फार फार इच्छा आहे.

- पु.ल. देशपांडे 

पुस्तक - असा मी असामी 

हे पुस्तक मिळवण्यासाठी खालील चित्रावर टिचकी मारा.

जन गण मन आणि रवींद्रनाथ टागोर - पु.ल. देशपांडे

श्री. रवींद्रनाथांचे 'जनगणमन' हे गीत राजे पंचम जॉर्ज ह्यांच्या स्वागतासाठीच लिहिले होते, अशा अर्थाचे श्री. बाळ जेंरे यांचे पत्र ३ मे'च्या अंकात मी वाचले. आपल्या मताला आधार म्हणून त्यांनी तत्कालीन अँग्लो इंडियन वर्तमानपत्रापैकी 'स्टेटसमन', 'द इंग्लिशमन' ह्यांत आलेल्या मजकुराचे उतारे, दिले आहेत. 'रॉयटर' ह्या इंग्लिश वृत्तसंस्थेनेही तशीच बातमी दिली होती. पण २७ डिसेंबर १९१९ रोजी भरलेल्या काँग्रेसच्या अधिवेशनाचे जे वृत्त आहे त्यात श्रो. जेंरे म्हणतात त्याप्रमाणे पंचम जॉर्ज बादशहांच्या स्वागतार्ह रचलेले 'जनगणमन” हे गीत गाण्यात आले, असे. म्हटलेले नाही. ते वृत्त असे आहे : “काँग्रेसच्या २८व्या अधिवेशनाच्या पहिल्या दिवशी 'वंदेमातरम्‌' गाण्यात आले. दुसर्‍या दिवसाचे कामकाज बाबू रवींद्रनाथ टागोर ह्यांच्या देशभक्तिपर गीताने (पेट्रीऑटिक साँग) सुरू झाले. (त्यानंतर मित्रांकडून आलेल्या संदेशांचे वाचन आणि राजनिष्ठेचा ठराव स्वीकृत झाल्याचा वृत्तान्त आहे.) त्यानंतर ह्या प्रसंगासाठी रचलेले सम्राट आणि सम्राज्ञीचे स्वागतगीत वृंदगायकांनी गायिले.'' याचा अर्थ रवींद्रनाथांचे जनगणमन हे गीत राष्ट्रभक्तिपर गीत म्हणून गाऊन झाल्यावर संदेशवाचन, ठराव वगैरे झाले आणि त्यानंतर दुसरे एक गीत बादशहाचे स्वागतगीत म्हणून गायले गेले.

आता २८ डिसेंबर १९११ रोजी छापलेला 'अमृतबाजार' पत्रिकेतला वृत्तान्त पहा कामकाजाची सुरुवात बंगाली भाषेतल्या ईशप्रार्थेने झाली. (साँग ऑफ बेनेडिवशन' असे मूळ इंग्रजी शब्द आहेत.) नंतर राजनिष्ठेचा ठराव झाला.
त्यामागून बादशहाच्या सन्मानार्थ दुसरे एक गीत गायिले गेले. (अनदर साँग )

२८ डिंसेंबरच्याच 'दि बेंगॉली' ह्या वृत्तपत्रातील ही बातमी पहा : "कामकाजाची सुरुवात बंगालचे अग्रगण्य कवी बाबू रवींद्रनाथ टागोर यांनी रचलेल्या देशभक्तिपर पदाने झाली. त्यानंतर (राजनिष्ठेचा ठराव वगैरे संमत झाल्यावर) बंगाली मुला-मुलींच्या वृंदाने सम्राज्ञीना अंत:करणपूर्वक अभिवादन करणारे (पेईंग ए हार्टफेल्ट होमेज') हिंदी भाषेतले पद म्हटले." काँग्रेसच्या अधिकृत इतिवृत्तात आणि देशी वृत्तपत्रांनी दिलेल्या बातमीवरून रवींद्रनांथांनी रचलेले गीत हे देशभक्तिपर होते; आणि बादशहांच्या स्वागताचे म्हणून त्यानंतर गायिलेले हिंदी गीत ते 'जनगणमन' नव्हे हे लक्षात येते. 'जनगणमन' हे बंगाली गीत आहे. अँग्लोइंडियन वर्तमानपत्रांच्या वार्ताहरांना पहिल्या आणि दुसर्‍या गाण्यातला फरक न कळल्यामुळे त्यांनी चुकीचे वृत्त दिले.

१९११च्या डिसेंबरात भरलेल्या काँग्रेसच्या अधिवेशनानंतर लगेच जानेवारीत म्हणजे महिन्याभरातच 'जनगणमन' हे गील आदिदब्राह्मसमाजाच्या 'तत्त्वबोधिनी पत्रिकेत 'भारतभाग्यविधाता' ह्या शीर्षकाखाली प्रसिद्ध झाले. त्याचे उपशीर्षक 'ब्राह्मसंगीत' असे आहे. 'भारतभाग्यविधाता” ही गीतातली कल्पना दुष्कृत्यांचा विनाश करण्यासाठी प्रत्येक युगात अवतरणाऱ्या भाग्यविधात्यासंबंधीची आहे. ह्या गीताचे तिसरे कडवे वाचले की, ती स्पष्ट होते.

पतन अभ्युटय बंपुरे पंथा, युगयुग धावित धात्री ।
हे चिरसारधि तव रथचक्रे मुखरित पथ टिनरात्रि ।
दारूण विप्लव माझे तव शंखध्वनि बाजे / संकट दु:जाता ।

ह्यातला 'चिरसारथि' हा शब्द गीतेतल्या अवतारी सारथ्याचे स्मरण करून देणाग आहे. दारुण विष्लव माझे म्हणजे. भयंकर अशा संकटामध्ये 'तव शंखध्वनि वाजे' ही शब्दपंक्तीही पाहायला हवी. धर्मकृत्यांच्या आणि धर्मयुद्धाच्या
प्रसंगी सुरूवातीला चैतन्य प्रात करून देणारा शंखध्वनी करणे हीदेखील भारतीय परंपरा आहे. अजूनही बंगालात मंगल समारंभाच्या सुरुवातीला शंख फुंकण्याची पद्धत आहे. 'हे विस्सारथि' ह्या संबोधमातून हा जयजयकार गीताप्रणीत परमेश्वशी अवताराचा आहे हे हिंदुतत्त्वज्ञानाची माहिती असणाऱ्यांच्या ध्यानात आले; पण अँग्लोइंडियन पत्रकारांना ते न समजून सुरुवातीचे गाणे म्हणजे स्वागतपर पद्य अशी त्यांची प्रामाणिक समजूत झाली असेल. त्या काळात काँग्रेसच्या अधिवेशनात राजनिष्ठा व्यवत करणारा ठरव असायचाच. त्यातून त्याच वर्षी सम्राट-सम्राज्ञीचे भारतात आगमन झाले होते. त्यामुळे अँगलोइंडियन पत्रकारांनी त्या गाण्याचा संबंध बादशहाच्या स्वागताशी जोडला. पण रवीन्द्रनाथांची निष्ठा ब्रिटिश साप्राज्यशाहीशी नाही हे तत्कालीन सरकारला ठाऊक होते. कारण “जनगणमन' हे गीत गायल्यानंतर एक महिन्याच्या आत इंग्रजी राजवटीतल्या पूर्व बंगाल आणि आसाम विभागाच्या डायरेक्टर ऑफ पब्लिक इन्स्ट्रक्शनने गुप्त सक्युलर काढले. कुठून तरी ते 'दि बेंगॉली' ह्या वर्तमानप्रत्रवाल्यांना सापडले. त्यांनी ते २६ जानेवारी १९१९च्या अंकात प्रसिद्ध केले. त्यात सरकारी नोकरांनी आपली मुले शांतिनिकेतनात पाठवण्यावर बंदी घालण्यात आली होतो. इतकेच नव्हे तर ''मुले त्या संस्थेत विद्यार्थी म्हणून ठेवली तर त्यांच्या पुढील आयुष्यातील हिताबाबत सरकारी मन कलुषित होईल'' अशा अर्थाची कडक तंबी देण्यात आली होती. सरकारी नोकरीतल्या पालकांनी आपल्या मुलांची नावे शांतिनिकेतनातन काढन घेतली होती संस्थेवर गंडांतर आले होते.

श्री प्रबोधचंद्र सेन यांनी म्हटल्याप्रमाणे 'रवींद्रनाथ जर सम्नाटांचे स्तुतिस्तोत्र गायच्या पातळीवर उतरले असतील तर अशा प्रकारच्या हुकमाची गरज नव्हती. शांतिनिकेतनाकडे सुरुवातीपासून इंग्रजी सरकार संशयाच्याच दृष्टीने पाहत होते हे रवीन्द्रनाथांच्या चरित्राच्या वाचकांना चांगले ठाऊक आहे.

'भारतभाग्यविधाता' ही देवाविषयीची कल्पना प्रस्तुत गीत लिहिण्याच्या एक वर्ष आधी लिहिलेल्या 'गोरा' ह्या रवीन्द्रनाथांच्या कादंबरीतही आढळते. त्यात शेवटी कादंबरीचा नायक गोरा हा परेशबावूंना म्हणतो : ''...आपल्यापाशीच हा मुक्तीचा मंत्र आहे. म्हणूनच तर आपण कुठल्याही समाजात (इथे पंथात ह्या अर्थी) स्थान मिळवू शकला नाही. मला आपले लेकरू माना. मला आज अशा एका देवतेचा मंत्र द्या की, जी हिंदू, मुसलमान, ख्रिश्चन, बाह्यो, सर्वांची आहे. जिच्या मंदिराची दारं कुठल्याही जातीला, कुठल्याही व्यक्‍तीला कधीही बंद राहणार नाहीत.'

जी केवळ हिंदुंचीच देवता नव्हे तर भारतवर्षाची देवता !

'जनगणमन'मध्ये जयजयकार आहे तो ह्या भारतवर्षाच्या. भाग्यविधात्या देवतेचा. 'भारतभाग्यविधाता' ह्या कल्पनेचा रवींद्रनाथांनी पुष्कळदा पुनरुच्चार केला आहे.

देश देश नन्दित कारे म्रित तव भेरी
आशिलो जो तो वीखुन्द आसन तव घेरि

अशी एक त्यांची कविता आहे. तीदेखील काँग्रेसच्या अधिवेशनात गायली जात असे. ती भगवंतालाच उद्देशूने आहे. त्यात रवींद्रनाथ म्हणतात :

जनगणपथ तव जयरथ नक्रमुखर आजि
स्पस्दित करि दिग्‌ दिगऱ्त उठिलो शंख आजि

तेव्हा जनगणाच्या मनामध्ये स्वत्व जागवण्यासाठी भारतवर्षाच्या देवाला रवींद्रनाथांनी 'जनगणमनअधिनायक" हे गीत लिहिण्यापूर्वीपासून गद्यातून आणि पद्यातून सतत आवाहन केले आहे. उपनिषदांच्या सतत अध्ययनाने ज्यांच्या
मनाचे पोषण झाले त्या रवीन्द्रनाथांना विश्वात्मक देंव आणि अधर्माचं उच्चाटन करायला परमेश्वरने अवतार घेणे ही कल्पना आकर्षक वाटणे साहजिक आहे.

ज्या 'स्टेटसमन'मधील वृत्ताचा श्री? जेरे हवाला देतात त्याच 'स्टेटस्‌मन'ने १९१९च्या डिसेंबगत 'जमगणमन' हे बादशहाच्या स्वागताचे गाणे असे वर्णन केले आणि त्याच 'जनगणमन' गाण्याचा '१९१७' च्या अधिवेशनात 'जे नॅशनल साँग' (देशभक्तिपर गीत) गायले गेले'' असा उल्लेख केला आहे. आता एकच गाणे एकदा बादशहाच्या स्वागताचे आणि दुसऱ्यांदा राष्ट्रभक्‍तीचे कसे होईल? शिवाय १९१७ साली काँग्रेस ही मवाळांच्या हातून जहालांच्या हाती गेली होती. त्या प्रसंगी केलेल्या भाषणात देशबंधू चित्तरंजन दास यांनी या गीताकडे श्रोत्यांचे लक्ष वेधून त्या गीताचा ''इट इज ए साँग ऑफ ग्लोरी अँड व्हिक्टरी ऑफ इंडिया'' असे म्हटले होते. बादशहाच्या स्तुतीच्या गाण्याला देशबंधू चित्तरंजन दासांसारखा राष्ट्रभक्त हे भारताच्या वैभवाचे आणि विजयाचे गाणे कसे म्हणेल? चित्तरंजन दास हे व्युत्पन्न गृहस्थ होते. कुणी गल्लीबोळातले पुढारी नव्हते. आता खुद्द रवीन्द्रनाथांनीच ह्या गीताच्या जन्मकथेबद्दल काय म्हटले आहे ते पाहा:

बऱ्याच काळानंतर सिमल्यातल्या एका बड्या सरकारी अधिकारी मित्राने विनंती केल्यावरून हे गीत बादशहाच्या स्वागतासाठी लिहिले होते अशी बातमी फैलावण्यावर त्या विनंतीसंबंधी श्री० पुलिन बिहारी सेन यांना लिहिलेले
र्वीन्द्रनाथांचे एक पत्रच उपलब्ध झालेले आहे. (९०.९१.३७) प्रभावकुमार मुखर्जींनी लिहिलेल्या रवीन्द्रजीवनीच्या दुसऱ्या खंडात ३३९व्या पानावर बंगालीत हे पत्र आहे. त्याचे मराठो भाषांतर वाचकांसाठी देतो. रवीन्द्रनाथ म्हणतात : ''...सरकारी अधिकाऱ्याची विनंती ऐकून मी विस्मित झालो. ह्या विस्मयाबरेबरच मनात संताप उफाळला. त्याच्या प्रबल प्रतिक्रियेच्या आपरातातून मी 'जनगणमन ह्या गाण्यात त्याच भारतभाग्यविधात्याची जयघोषणा केली आहे की जो पतन-अभ्युदय-बंधुर पंथावर युगानुयुगे धावणाऱ्या यात्रिकांचा चिरसारथी, जो जनगणमनाचा पथपरिचायक, तो
युगयुगान्तरतल्या मानवाचा भाग्यस्थचालक पाचवा किंवा सहावा किंवा इतर कितवाही जॉर्ज असू शकणार नाही, ही गोष्ट त्या राजनिष्ठ मित्राच्याही लक्षात आली. कारण त्याची राजभक्‍ती कितीही प्रबळ असली तरी त्याच्यात अकलेचा अभाव नव्हता, हे गाणे मी काही खास काँग्रेससाठी लिहिले नव्हते.'' ह्याच संबंधात १९.३.३९ला लिहिलेल्या पत्रात ते म्हणतात

I should only insult myseif if I cared to answer those who consider me capable of such unbounded stupidity as to sing in praise of George the Fourth or George the Fifth as the Eternal Charioteer leading the pilgrims on their journey through countless ages of the timeless history of mankind. (Purvasa, Phalgun, 1354, p. 738)

तेव्हा ह्या संदर्भात स्वत: रवींद्रनाथांनी कोणत्याही प्रकारचे स्पष्टीकरण केल्याचे कोठेही आढळत माही, हे श्री. बाळ जेरे यांचे म्हणणे बरोबर नाही. स्वत: कवींनी नि:संदिग्ध शब्दात ह्या गीताची भूमिका सांगितली आहे. तीच मला स्वीकारार्ह वाटते. स्वातंत्र्याच्या चळवळीत ज्या गीताचा चित्तरंजन दास, सुभाषचंद्र बोस यांच्यासारख्या बंगाली मातृभाषा असलेल्या थोर राष्ट्रभक्तांनी 'राष्ट्रभक्तिपर तेजस्वी गीत' म्हणून स्वीकार केला, वंगभंगाच्या चळवळीत बंगालात हजारो कंठातून जे गीत गायले गेले, त्या गीताविरुद्ध रवींद्रनाथांच्या विषयी आदर नसणाऱ्यांनी चुकीचे
लिहिले ते ग्राह्य मानावे असे मला वाटत नाही. उदाहरणार्थ, शिवाजी महाराजांच्याविषयी आदर नसलेले इंग्रज इतिहासकार व फारसी अखबारनवीस यांनी लिहिलेला मजकूरच ग्राह्म मानला तर शिवाजी हा लुटारू होता आणि तो जहन्नममध्ये राहण्याच्या लायकीचाच काफिर होता हेच बरोबर आहे, असे धरून चालावे लागेल. रवीन्द्रनाथांना विरोध करणारी अँग्लोइंडियन किंवा 'शनिवारेर चिठि' यांसारखी वर्तमानपत्रेच पुराव्याला घेऊन कसे चालेल?
'इंडियाज नॅशनल अँथेम' ह्या श्री. प्रबोधन सेनसंपादित आणि विश्वभारती-प्रकाशित पुस्तिकेतून श्री. जेंरे यांनी स्टेट्समन आणि 'शनिवारेर चिठि' यांतलेच उतारे घेतले. त्याच पुस्तिकेतले मी उद्‌घृत केलेले उतारे कां घेतले नाहीत? रवींद्रनाथांच्या पत्रातील उतारेही त्या पुस्तिकेत आहेत.

मला जाता जाता अलीकडच्या वाचकांच्या लक्षात हेही आणून द्यावेसे वाटते की, बंकिमचंद्रांचे 'वंदेमातरम्‌' हे रवींद्रनाथांचे आवडते गीत होते. १८९६ साली डिसेंबर महिन्यात कलकत्त्याला भरलेल्या काँग्रेस-अधिवेशनात पहिल्या दिवशी ह्या गीताला चाल लावून स्वत: रवींद्रनाथांनी 'उद्बोधन-संगीत' म्हणून प्रथम हे गीत म्हटले आणि नंतर कामकाजाला सुरुवात झाली तेव्हापासून ते गीत गायले जाते आहे. चाल बसवल्यावर तरुण रवींद्रनाथांनी खुद्द बंकिमचंद्रांना प्रथम त्या गीताचे चरण ऐकवले होते, अशी माहितीही 'आनंदबाजार' पत्रिकेत मिळते. (५ अश्विन वंगशक १३४४)

भारतचे राष्ट्रगीत 'वंदेमातरम्‌' असायला हवे होते की 'जमगणमन' हा मुद्दा निराळा आहे. देशप्रेमाची गीते म्हणून मला दोन्ही गीतें अप्रतिम वाटतात. परंतु कवितेतल्या भावार्थाकडे न पाहता 'जनगणमन'ला बादशहाचे स्वागतपर गीत
ठरवणे हे त्या गाण्यातील गीतेतल्या विश्वाचा युगायुगांचा चिरसारथी ह्या उदात्त कल्पनेचा अवमान केल्यासारखे मला वाटते. त्या संपूर्ण गीताचे मनात पूर्वग्रह न ठेवता मनन व्हायला पाहिजे.

श्री जेरे यांचा आणि वाचकांचा गैरसमज दूर व्हावा असे मला मनापासून वाटते म्हणून मी हे काहीसे विस्तृत उत्तर लिहिले आहे.

- पु.ल. देशपांडे

महाराष्ट्र टाईम्स 

१६ मे १९८०

मूळ स्रोत - > http://satyashodh.com/janaganaman/index.htm

अशा या वीस व्यक्ती आणि वल्ली!

१९४३ साली 'अभिरुची'च्या एका अंकात पुरुषोत्तम दैशपांडे नामेकरून कोण्या नवख्या लेखकाचे 'अण्णा वडगावकर, हे व्यक्तिचित्र प्रसिद्ध झाले तेव्हा त्या मासिकाचे मर्यादित पण जाणकार वाचक मंडळ चमकून उठले. विनोदाच्या देशात 'हा कोण संप्रति नवा पुरुषावतार?' अशी सोत्कंठ पृच्छा होऊ लागली. हा प्रदेश तेव्हा अत्रे, शामराव ओक, चिं० वि० जोशी यांच्यासारख्या मानकऱ्यांनी गजबजलेला होता. अन्य विनोदकारही होते आणि ते जनता जनार्दनाला हसविण्याची यथाशक्ती खटपट करीत होते. मराठी विनोदाची पेठ अशी तेजीत असूनही, देशपांड्यांचे न्यारे कसब डोळ्यात भरले.

ते कसब तेथेच न थबकता, पुढे अनेक अंगांनी फुलून आले. त्याला नवे नवे धुमारे फुटले. एकेकसुद्धा भान हरवील असा; 'किमु यत्र समुच्चयम्‌' ? साहित्याचे विविध ढंग, संगीत रंगभूमी, चित्रपट असा या प्रतिभेचा चौरस आणि मुक्त संचार. चोखंदळ रसिकांनाही थक्क करणारा - आणि 'जन- साधारण' भारून जातील असा. आज तर, असे साक्षर मराठी घर नसेल की 'पु.ल.' म्हटले की कौतुकादराची लाट उसळत नाहीं! अशी आपुलकी. ललाटी असणारा कलावंत एखादाच !

देशपांड्यानी खूपखूप पाहिले. कंठाळी एकसुरी चाल टाकून जीवनाच्या तर्‍हातऱ्हा धुंडाळल्या आणि तिखट नजरेने माणसामाणसांतील विसंगती हेरली. ती अशा रंगतीने सांगितली की महाराष्ट्र खळखळून हसला. ती रंगत जातिवंत विनोदाची. त्याला करुणेची किनार असते. विसंगती हा मन॒ष्य-स्वभावाचा धर्मच आहे ही उदार समज त्यात आहे. त्याने या विनोदाला गहिरेपण मिळते आणि नाट्यही. माणसे सहसा तशी सपाट नसतात. चांगल्यावाइटाचा शिक्का सहज उठवावा अशी. कोपरे-कंगोरे निघतात. आत कोठेतरी 'वल्ली' दडलेली असते. दोषांच्या राशीत गुणाची एखादी अकल्पित रेषा गवसते. देशपांड्यांनी या व्यक्ती आणि वल्ली टिपल्या त्या माणुसकीखातर. या वल्लींनाही व्यक्तित्व आहे. त्यांतील बर्‍यावांइटाचे अंतर्नाट्य देशपांड्यांनी सराइतपणे पकडले आहे, कानामात्रेच्या फरकाने तसले नाट्य तुमच्याआमच्यांत आहे आणि लेखकातही !

अशा या वीस व्यक्ती आणि वल्ली!

पुस्तक खालील चित्रावर क्लिक करून मागवू शकता.