लंडनचा नाताळ

परिचयः पुरुषोत्तम लक्ष्मण देशपांडे (जन्म १९१९)- ह्यांना विनोदी लेखक व प्रतिभाशाली नाटककार म्हणून फार मोठी मान्यता मिळाली आहे. प्रारंभी काही दिवस मराठीचे प्राध्यापक, नंतर मुंबई व दिल्ली येथील आकाशवाणी केंद्रात अधिकारी होते. त्यांचे 'खोगीरभरती', 'नस्ती उठाठेव' इत्यादी विनोदी लेखसंग्रहः 'अंमलदार', 'तुझे आहे तुजपाशी' इत्यादी नाटके फार प्रसिद्ध आहेत. 'बटाट्याची चाळ', 'असा मी असामी' इत्यादी एकपात्री प्रयोग रंगभूमीवर अतिशय यशस्वी ठरले आहेत. व्यक्तिचित्रण व प्रवासवर्णन करताना तर त्यांची प्रतिभा विशेष फुलून येते. त्यांची 'अपूर्वाई' व 'पूर्वरंग' ही प्रवासवर्णने फार लोकप्रिय आली आहेत. त्याचप्रमाणे 'व्यक्ती आणि वल्ली' व 'गणगोत' यांतील व्यक्तिचित्रणे दीर्घकाळ स्मरणात राहण्यासारखी लिहिली गेली आहेत. अतिशय सहजसुंदर असा विनोद करून जीवनात रूढ झालेल्या प्रथा व परंपरा यांतील विसंगती आणि हास्यास्पदता ते अचूकपणे दाखवितात. त्यांच्या 'व्यक्ती आणि वल्ली' या पुस्तकाला साहित्य अकादमीचा पुरस्कार लाभला आहे. भारतसरकारने त्यांना 'पद्मश्री' हा बहुमान देऊन त्यांचा गौरव केला आहे. १९७४ साली इचलकरंजी येथे भरलेल्या म. सा. संमेलनाचे ते अध्यक्ष होते.
प्रस्तुत पाठ त्यांच्या 'अपूर्वाई' या प्रवासवर्णनपर पुस्तकातून घेतला आहे. ह्या पाठात लंडनच्या मुक्कामात आलेल्या नाताळच्या सणाचे वर्णन त्यांनी त्यांच्या विनोदी शैलीने करून दिले आहे. त्या निमित्ताने लहान मुले, त्यांचे खेळ व खेळणी यांच्या बाबतचे मौलिक विचार अतिशय सहजपणे मांडले आहेत.

थंडीचा कडाका वाढत होता. परंतु अजून हिमसेक मात्र सुरू झाला नव्हता. लंडनच्या मुक्कामात हवेचा तेवढाच एक चमत्कार पाहायचा राहिला होता. बाकी फॉग, स्मॉग आणि हवामानाच्या इतर लहरी भरपूर अनुभवल्या होत्या. त्यातल्या त्यात दाट धुक्याचा अनुभव एकदा लंडनच्या पोलिसाला आणि एका पोस्टाच्या पेटीला टकरावून घेतला होता. इंग्रज लोक हयाला 'पी-सूप' धुके म्हणतात, म्हणजे कोकणातल्या गुळवणी इतके दाट धुके. (देशावरच्या मंडळींनी पिठल्याइतके दाट म्हणावे.) साऱ्या लंडनभर आंधळी कोशिबीर चालते. रेल्वेचे एकदोन अपघात होतात. मोटारी रस्त्यांतून रांगायला लागतात. माणसे अंदाजाने पावले टाकतात आणि अशाच वेळी नाताळ येतो. मला नाताळ म्हटले की ओ. हेन्रीच्या त्या प्रसिद्ध कथेची आठवण होते. लंडनच्या प्रचंड दुकानांतून नाताळचे जंगी सेल सुरू झाले. नाताळाला आठदहा दिवस अवकाश होता, पण दुकाने गि-हाइकांनी तुडुंब भरली होती. ऑक्सफर्ड स्ट्रीट, पिडिली वगैरे लंडनच्या बाजारभागात तर गर्दी आवरायला खास पोलिस नेमले होते. त्यातल्या त्यात एखादा उजळ दिवस मिळाला की लोकांच्या उत्साहाला ऊत येई. बाकी अशा वेळी वाटते की माणूस हया प्राण्याच्या इतर सगळ्या व्याख्या रद्द करून 'माणूस म्हणजे खरेदीत आनंद मानणारा प्राणी' एवढी एकच व्याख्या मंजूर करावी. दाढीवाला सांताक्लॉज पोरांना आवाहन करीत होता. ही परस्परांना दयायच्या बक्षिसांची खरेदी एकमेकांना नकळत करायची. हे गुपित नाताळाच्या रात्री उघडे करायचे. सुंदर सुंदर बाहुल्यांना हेवा वाटावा अशी ही गुटगुटीत, सोनेरी, कुरळ्या केसांची इंग्लिश बालके आपले निळे निळे डोळे विस्फारून दुकानातल्या काचांपलीकडला खेळ पाहताना पाहून मला तर आनंदाने गदगदून यायचे. सांताक्लॉज हा मुलांचा सगळ्यात आवडता देवदूत. हा ख्रिसमसच्या रात्री घरांच्या धुराड्यांतून गुपचूप खेळणी ठेवून जातो. इंग्लंडच्या मुक्कामात मी निरनिराळ्या दुकानांतून हिडलो. सेल्फ्रिजिस, हाउन्सडिचसारखी प्रचंड दुकाने पाहिली. परंतु खेळण्यांच्या दुकानांत हिडण्यासारखा आनंद नाही. शेकडो मुले त्या पाच-पाचमजली खेळण्यांच्या दुकानांतली हजारो त-हेची खेळणी अशा काही डोळ्यांनी पाहतात की आपण मुग्ध होऊन त्या चिमुकल्या डोळयांतल्या बाहुल्यांचा नाच पाहावा. पापण्यांची पाखरे काय भिरभिरतात, ओठांचे चंबू काय होतात, चिमुकल्या टाळ्यांच्या पाकळ्या काय उधळतात. एवढेच नाही, एकदा तर बॅटरीवर चालणारा खेळण्यातला बँड सुरू झाला आणि चिमुकल्या गि-हाईकमंडळींनी त्या दुकानातच सांघिक नृत्य सुरू केले. लाजरीबुजरी पोरेदेखील दोनचार मिनिटांत त्या दंग्यात सामील झाली. ही खेळणी विकणाऱ्या पोरीही चतुर. त्यांना ह्या चिमण्या गि-हाइकांना गुंगवण्याची कला जमलेली असते. मग त्याही मुलांत मूल होऊन जातात.

आमच्या आयुष्यात दुर्दैवाने खेळणेच आले नाही. लहानपणी नाही म्हणायला बाहुलाबाहुलीच्या लग्नाचे खेळ खेळलो आहे. पण भूमिका दोन-एक, भटजी आणि दुसरी, सनईवाला. मला भटजीची नक्कल फार लहानपणी यायला लागली. आणि नाकपुड्या चिमटीत धरून सनई वाजवता येत असे. त्यामुळे बाहुलाबाहुली कशीही असेना, भटजीला आणि सनईवाल्याला त्याचे काय, अशा भावनेने त्या खेळण्याकडे आम्ही पाहिले. त्यातून आमच्या लहानपणी ज्यांना बाहुल्या म्हणत, त्या पदार्थाचे वर्णन काय करावे! एका लाकडी ओंडक्यावर पिवळे, तांबडे, हिरवे रंग असत. हात अंगाला चिकटलेले असत. डोक्यामागून पाठीच्या खाली पायापर्यंत एकच एक सपाटी असे. ही बाहुली टेकूशिवाय उभी राहिली नाही आणि आयुष्यात खाली बसली नाही. तिचा उपयोग खेळणे, खिळे ठोकणे किवा जात्याचा खुंटा बसवणे अशा विविध प्रकारे केला जाई व ही बाहुली पिढीजात टिकत असे. मुलींना निदान बाहुली होती. मुलांना फक्त मैदानी खेळ. साऱ्या आळीत एखादया मुलाकडे क्रिकेटची बॅट असे. आणि त्याचे 'तीनदा आऊट झाल्यास एकदा आऊट' असे कोष्टक असायचे. हे निमूटपणे मोजण्यावाचून गत्यंतरच नसायचे. इंग्रज पोरांच्या भाग्याचा हेवा वाटला. अर्थात हल्ली आपल्याकडेही खेळण्यांकडे लक्ष जायला लागले आहे. पण बाहुल्या मुलींना खेळायला देण्याऐवजी आईच त्यांचे प्रदर्शन मांडून त्यांच्यावर लेख वगैरे लिहिताना अधिक आढळते. अशा वेळी मुलींची आणि त्या मुक्या बाहुल्यांची दया येते. बाहुल्या पोरींच्याच हाती सोपवाव्या. कपाटातल्या बाहुल्या अगदी नव्या कोऱ्या असल्या तरी करुण वाटतात. माझ्या एका मित्राच्या मुलीने परवाच माझी आपल्या सहा मुलींशी ओळख करून दिली. त्यांची अवस्था पाहून त्या पोरींची लग्ने कशी होणार, याची काळजी मला लागली. सहांपैकी एकही हातीपायी धड नव्हती. रंग उडालेले, हात ढिले झालेले, पाय तुटलेले अशा अवस्थेतल्या त्या तिच्या 'सहा पोरी' आम्हांला तशा वाटत होत्या. पण आईसाहेब खूश होत्या. 'रोज संध्याकाळी त्यांची लग्नं होतात' हीदेखील बहुमोलाची माहिती मला मिळाली. बाकी इंग्रज पोरीदेखील आपल्याच मुलींसारख्या त्या बाहुल्यांचे धिडवडे करतात. छान सुबक बाहुलीचा हया पोरींना हेवा वाटतो की काय कोण जाणे ! तिला एकदा मातीत लोळवून विद्रूप केली की मगच प्रेमाचे खरे भरते येते. बाकी नाताळात केवळ मुलेच नव्या खेळण्यांनी खेळतात असे नाही. बच्चा, बच्चेका बाबा आणि आईदेखील मुलांत मूल होऊन खेळतात.

परदेशातला हा नाताळ एखादया पाश्चात्त्य कुटुंबात साजरा करावा अशी माझी फार इच्छा होती. परंतु ख्रिसमस सुरू होण्याच्या सुमाराला लंडनमधला मुक्काम हलवून पॅरिसला जावयाचे होते. पॅरिसमध्ये माझे मित्र माधव आचवल यांखेरीज माझ्या ओळखीचे कोणीही नव्हते. आणि जनरल द गॉलखेरीज दुसऱ्या कुठल्याही फ्रेंच रहिवाशाचे मला नावही ठाऊक नव्हते. परंतु फ्रान्समध्ये नाहीतर जर्मनीत अचानकपणे एकाच नव्हे तर पाचसहा कुटुंबांत नाताळ साजरा करण्याचा योग आला. आचवलांचे बंधू गेली दोनतीन वर्षे जर्मनीत उच्च शिक्षणासाठी राहिले होते. त्यांचे आमंत्रण आले आणि ख्रिसमसच्या आधी आम्ही लंडन सोडले. आता लंडनचा आमचा ऋणानुबंध संपला होता. पॅरिसचा दोन महिन्यांचा मुक्काम आटोपल्यावर परत फक्त दोन दिवसांसाठी लंडनला येऊन हिंदुस्थानात परतण्यासाठी बोट पकडणार होतो.

(अपूर्वाई)
लंडनचा नाताळ
पु. ल. देशपांडे
कुमारभारती
इयता - आठवी १ ९ ८ २